Дубянецкі - Неизвестно

Яшчэ “Выбраныя творы” – Янкі Лучыны. Іх падрыхтаваў і выдаў Сьцяпан Майхровіч у 1953 годзе. Аб’ём невялічкі – 2,12 ул.-выд. арк. Многія, нават “дзеячы беларускай культуры” думалі, што гэта ўвесь Лучына. А цяпер мы выпускаем яго аб’ёмам каля 15 аркушаў і бачым, што і гэта яшчэ ня ўвесь Лучына. Як слаба пастаўлена і як марудна разгортваецца і сталее беларускае літаратуразнаўства! І зноў-такі прычыны вымушанага ягонага русафільства. Гэтая хвароба лезе ва ўсе нашыя поры, хутка задушыць канчаткова наш культурна-грамадскі арганізм. Вось і гэтая самая кніжачка якраз напалову складаецца з твораў, напісаных аўтарам па-польску. Аднак у прадмове да яе чытаем, што “Янка Лучына выхаваўся пад жыватворным уплывам перадавой рускай культуры”. І ні слова пра ўплыў на яго польскай культуры! Такая “навуковая аб’ектыўнасьць”, лёгка кажучы, нам ужо моцна абрыдла!

Выданьне мае, вядома, і свайго цэнзара. Гэта АТ 03569!

У выходных зьвестках кнігі двойчы названы Сталін. Першы раз там, дзе прыведзена друкарня, што надрукавала кнігу – “друкарня імя Сталіна”. Другі раз у адрасе друкарні – “Менск, прасьпект імя Сталіна, 105”. Во, як цікава нам жылося ды й жывецца!

Затое тыраж кнігі такі, які трымаўся аж дагэтуль на тым узроўні для аналагічных выданьняў – 8 тыс. экз. Цяпер ужо нам даюць у некалькі разоў меншыя заказы – безумоўна “пад жыватворным уплывам рускай культуры”, якая зьела ўжо беларускую, у прыватнасьці, новае выданьне Янкі Лучыны мы ўжо самі планавалі ня восем, а шэсьць тысячаў экземпляраў. Тыражная камісія дала яшчэ менш! Мы ўсё яшчэ ваюем. Ваюем за кожнае выданьне. Ваюем аж да інфарктаў…

На форзацы кнігі Янкі Лучыны маецца надпіс Валодзі Ракашэвіча. 5 мая 1962 г. ён другі раз падарыў мне яе. Першы раз – “много лет тому назад”, як ён піша. А гэты, другі раз – “В день печати”. Мабыць, гэта мне, як журналісту, маладому выдаўцу.

А гэта вось вершы Міколы Ганчарова на рускай мове “Земля в цвету”. Выданьне нашае з 1983 году, з партрэтам аўтара, яго аўтографам і, вядома, з цэн-зарам: АТ 21149.

Аўтар яўна выкарыстаў сваё службовае становішча начальніка аддзелу Дзяржкамвыду. Папера – найлепшая. Неабавязковы для такога паэта партрэт – тут ёсьць. Павінна была быць мяккая вокладка, а тут, бачу, цьвёрдая, цэлафанавая. На 64 старонкі выданьня аж 10 старонак не пад тэкстам. Каб гэта была кніга звычайнага аўтара, ужо напэўна, былі б жорсткія санкцыі з боку Камітэту.

На адвароце тытульнай старонкі стаіць наборам: “Рэцэнзент – Кастусь Цьвірка”. Раней ставілі гэта толькі ў навуковай літаратуры, цяпер ужо і на мастацкай. Гэта так хочуць заканапаціць усе шчыліны, каб ніякая “контра” не пралезла. Гэта дадатковы цэнзар. Раз надрукавалі яго прозьвішча, значыць, будзе чытаць пільна. Перш за ўсё, вядома, “з пункту гледжаньня ідэйна-палітычнага”. Вось і нара­джаюцца цэлымі касякамі такія кнігі, як гэтая “палітыка-паэтычная”. Эпіграф да ўсяе кнігі – палітычнага зьместу. У кожным з трох разьдзелаў мноства палітыкі, палітычнай кан’юнктуры. У самым першым вершыку “небо, небо полыхает от кумача…” Другі верш называецца “Коммунисты”. Аўтар у ім дэкларуе: “Мы, коммунисты, мы судьбы пророки, Мы нынче звёзд касаемся плечом”.

Ня будзем больш займаць свой час на прагляд усяго зборніка. Ён надзвычай “роўны”…

“Сяргей Грахоўскі. Кніга надзеі. Кніга новых вершаў 1982-1984”. Рэцэнзент С. Гаўрусёў. Цэнзар АТ 05761.

Ёсьць і аўтограф: “Дарагому МФД з даўняю шчыраю павагаю і самымі шчодрымі пажаданьнямі дабра. С. Г. 8 ІІ -85”.

Дзьве кнігі лірыкі Васіля Жуковіча з ягонымі аўтографамі: “Суседства” (1982) і “Цана цішыні” (1985). Цэнзары АТ 07678 і АТ 06648. Ня ведаю, чаму гэтыя сьціплыя кніжачкі сімпатычнага Васіля апынуліся не на сваім месцы, а недзе былі прыткнутыя, нібы часова. “Цану цішыні” я мог бы, праўда, адкласьці з-за аднаго верша – “Мая мама верыла ў бога”. Маладзец, Васіль! Апеўшы матчыну навуку, ён сьмела прызнаўся, што “з гэтым кодэксам рос я, вырас… не расстаўся й да гэтай пары” і перадаў яго свайму сыну:

Грэх – ля гора чужога сьмяяцца,

Грэх – ад поля, ад працы хавацца,

Грэх – птушыныя гнёзды бурыць.

Добрую Вася атрымаў навуку: ён сапраўды паважае людзей, а людзі любяць яго.

Цікава, а хто ў Васілёвых кнігах падстрахоўваў цэнзара ў ролі рэцэнзентаў? Вось яны: Фёдар Яфімаў і Мікола Маляўка.

Дарэчы, у гэтым самым стосіку і кніга Міколы Маляўкі, тая самая “Дар”, пра якую я ўжо пісаў, якую цэнзар АТ 05761 з дапамогай Дзяржкамвыду і аддзелу прапаганды Цэка пакалечыў. “Унтэрцэнзарам”, ці рэцэнзентам яе быў таксама Фёдар Яфімаў. Але, я добра памятаю, што ён блаславіў тое, што выкінула сапраўдная цэнзура.

Чаму ж гэта вялікая кніга Хведара Жычкі “Карэц калодзежнай вады. Вершы і паэмы.” (1983), фактычна выбранае з шасьці папярэдніх кніг, праскочыла без рэцэнзента. І Дзяльцова служба праспала гэты факт, бо мяне не расьпіналі за яго. Ну, што ж, Хведар сваёй вернай службаю заслужыў ужо такога даверу! А, можа, і цэнзара ў яго няма? Усе ж творы ўжо па некалькі разоў праходзілі цэнзуру! Не! Ня тут было… АТ 06619!

А во прыгожая кніга Алеся Звонака “Санеты”. Сімпатычны фармат, як для санетаў – 60х90 1/32. Цьвёрды пераплёт (№7). Шчыры мастак – В. С. Сідарава нават на кожнай старонцы абодвух форзацаў намалявала па віньетцы. Нешта барочна-стылізаванае надрукавана і на пераплётным бумвініле. Апрача віньетак, у кнізе зьмешчана адзінаццаць добра выкананых ілюстрацыяў. Я не люблю лік адзінацаць. Чаму ня дзесяць і не дванаццаць? А можа што-небудзь і з ілюстрацыяў зьняла цэнзура? Алеся Звонака яны яшчэ і дагэтуль баяцца.

Рэцэнзент Фёдар Яфімаў. Цэнзар АТ 04436.

12 жніўня 1985 году (працяг). Выданьні газеты “Голас радзімы”, што зьяўляецца, нікому не сакрэт, органам Камітэту дзяржбясьпекі, ад цэнзуры быццам бы вызваленыя. Перада мною тры такіх кніжачкі і ні на воднай з іх няма гэтага славутага “АТ…”:

“Вацлаў Мацкевіч. Смаўжы адкрываюць Амерыку. Фельетоны. Памфлеты. Менск 1976”.

“Ванкарэм Нікіфаровіч. Усяму сьвету – свой дар. Пераклады твораў беларускай савецкай літаратуры за мяжой. 1973”. У гэтым выданьні кідаецца ў вочы разьдзел “Ва ўмовах класавай барацьбы”. Мяне ня толькі шакіруе сам загаловак гэты, яго гучаньне, яго сэнс, але і наогул зьмест усяго разьдзелу. Тут замест таго, каб падзякаваць замежным прапагандыстам – перакладчыкам, укладальнікам, выдаўцам, вучоным і інш. – беларускай літаратуры, кадэбэ вуснамі аўтара і сваёй газеткі абвінавачваюць іх. Яны, быццам бы робяць гэта “вельмі тэндэнцыйна, несумленна, скажаючы сэнс і ідэйную накіраванасьць многіх выдатных твораў, даючы ім адвольнае тлумачэньне”.

Каб чытач паверыў, яму гэты тэзіс канкрэтызавалі наступным чынам: “Так складаліся і некаторыя анталогіі (Лондан, Брусель), у якіх зробленая спроба пазнаёміць чытачоў з творамі беларускай літаратуры”. Усыпалі тут італьянскаму філолагу Дж. Месіні за яго манаграфію “Беларуская літаратура” (1952г.), нейкай Ш.Шмітц “за рэцэнзію на аповесьць “Сотнікаў” у газеце “Вельт дэс бухес”, выдаўцам, якія выпусьцілі гэты твор пад “не пазбаўленай тэндэнцыйнасьці” назваю “Пят­ля”.

Аднак няправільна будзе думаць, што такія выданьні сапраўды вызваленыя ад цэнзуры. Яны вельмі пільна і ўважліва чытаюцца, пераправяраюцца, “аргументуюцца” “кампетэнтнымі” асобамі. Вось толькі таўро цэнзара ня ставіцца – саромеюцца замежжа.

Наогул выраз “вызвалены ад цэнзуры” – зусім ня правільны. Ва ўмовах партыйнай дыктатуры ўсё падлягае кантролю. Тыя віды літаратуры, якія “вызвалены” ад “папярэдняга кантролю”, абавязкова пройдуць “наступны кантроль”(па-руску: “последующий контроль”, а той, галоўны – “предварительный контроль”). Пасьля гэтага апошняга нярэдка выданьні экстрэнна зьбіраюцца з кніжных базаў, магазінаў, кіёскаў і… зьнішчаюцца альбо вяртаюцца ў друкарні і там па магчымасьці выпраўляюцца.

“АТ” – не ўсесаюзнае, а толькі “Менскае” цэнзарскае таўро. Кожнае рэгіянальнае падразьдзяленьне Галоўліта мае свае літары. Сярод кніг, што цяпер перада мною, бачу шмат гэтых рэгіёнаў. Кіеў – “БФ”, Днепрапятроўск – “БТ”.

15 жніўня 1985 году. Я ўжо другі дзень на працы. Праглядаю пошту. Анатоль Кузьмічоў просіць заключыць з ім дагавор на выданьне ў 1987 годзе яго рамана “Янот” (33 арк.) – пра антыфашысцкую барацьбу ў Венгрыі і вызваленьне яе Чырвонай Арміяй у 1945 годзе, а таксама выплаціць яму 25% ганарару як аванс.

Аўтар паведамляе, што “кніга атрымала станоўчую рэцэнзію”. У ёй “у адпаведнасьці з рэкамендацыямі КДБ пры СМ БССР аўтарам зроблена неабходная праўка тэксту”.

Цяпер, паведамляе А. Кузьмічоў, рукапіс знаходзіцца на сьпецрэцэнзаваньні.

Я ў сваёй рэзалюцыі зьвярнуўся да сьпецыялістаў выдавецтва з просьбаю вырашыць пытаньне станоўча.

17 жніўня 1985 году. У чацьвер, пазаўчора, Леанід Левановіч зьвярнуў маю увагу на артыкул Анатоля Крываносава “Деловой” или “Нравственный”? Размышления писателя о герое “производственной” прозы”, надрукаваны ў апошняй “Литературной газете” – за 14 жніўня. Сёньня я пацікавіўся рэкамендаваным мне артыкулам. Нармальныя “размышления”. Часам “нестандартныя”, часам нават “вострыя”.