Учебник белорусского языка - Кривицкий Александр

1 Ён досыць высока, сажняў на тры, а можа і болей узнімаецца над вадою (Я Колас) У бясхвостых земнаводных заднія канечнасці звычайна ў 1,5–3 рачы даўжэйшыя за пярэднія (М П ікулік) Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны у Мінску налічвалася 400 вуліц і жыло каля 250 тысяч жыхароў (У К. арпаў) Каля сотні рабочых працавала на пабудове дома (Я Колас) Гадоў чатыры таму назад каля Крышыч цэлае лета працавала вялікая група геалагічнай разведкі (У Краўчанка) Кіламетраў за тры ад лесу зелянеюць на полі прысады (М Лынькоў) Нарэшце п ісьмо прыйшло як выявілася, нейкія 100 км яно ішло пяць дзён (І Шамякін) Янукевічу было гадоў пад пяцьдзесят (Т Хадкевіч) А збоку крокаў якіх за 200 зноў былі відаць кусты (І Чыгрынаў) Больш 3-х гадзін блукалі дзеці па сх ілах Гаруноўскіх узвышшаў (У Краўчанка) Разоў тры ці чатыры Язэп пытаўся ў сустрэчных пра дарогу на Нёман (А Якімовіч) Да горада было кіламетраў 3–4 (М Лынькоў) Тым дубкам па 15 гадкоў, а мне — пад 60 (У Мяжэвіч) Праўда, ён не так і бедны: грошай мае рублёў тры ды дзве грывенькі з гары і траяк яшчэ той медны (Я Кочас) Але прайшло якіх са дзве хвіліны, як я ўжо асвоілася і стала разглядаць усе наўкола (Я Колас) Пасля палудня 22 ліпеня настаўнікі, якіх было каля 25 чалавек, невялічкімі групкамі і рознымі сцежкамі пацягнуліся ва ўмоўленае месца на бераг Нёмана, вярсты за чатыры ад сяла (Я Колас) Вучняў было з 30, а па спіску 107 (Я Колас) На ўсю вёску і на ўсе хутары (іх вакол вёскі з дваццаць) толькі адна хата-мураванка (Ф Янкоўскі) Нядзелек за год — за пяцьдзесят (Ф Янк. оўскі) Ен амаль пяць кіламетраў поўз з сваімі сябрамі (К. Крапіва)

2. Якіх дваццаць — дваццаць два будзе яму. Пераход быў кіламетраў за дваццаць. Яму гадоў за шэсцьдзесят. Ты ж гадоў на пяць старэйшы за Пятра. Гады з чатыры не было. Мне ўжо пад восемдзесят, а старомуза дзевяноста! Нешта каля ста пяцідзесяці ці што. Александрыйская бібліятэка ў Старажытным Егіпце налічвала каля 700 тысяч тамоў. Вышыня дуба 42 метры, а гадоў яму больш за 650. А гэта больш за дзве тысячы каштуе. Гэтай секвоі штось каля 4 тысяч год. Нарыхтавалі больш за 200 тон сена. Ён — аўтар 14 кніг і брашур, больш 100 значных артыкулаў і каля 500 заметак і паведамленняў. У 24-м ці 25-м годзе прадаў хату ў вёсцы і перабраўся ў горад.

Урок 5

ВЫРАЖЕНИЕ СКАЗУЕМОГО

Сказуемое в белорусском, как и в русском, языке обычно выражается глаголом и по существу одинаково в обоих языках. Оно может быть как простым, так и составным. Отличия касаются в основном составного сказуемого, но имеются некоторые особенности и простого глагольного сказуемого.

Специфически белорусским является сказуемое, выраженное сложной формой прошедшего времени, состоящей из основного глагола и вспомогательного быць в прошедшем времени: Дождж быу пайшоў, але хутка спыніўся. Необходимо обратить внимание, что в этом случае вспомогательный глагол быць согласуется в роде и числе с подлежащим, как и основной: ён быу зрабіў, яна была зрабіла, яно было зрабіла, яны былі зрабілі. Как видно, такое сказуемое обозначает прерванное действие в прошлом, которое сменяется другим действием.

В именном составном сказуемом, когда основное лексическое значение выражается именем существительным, прилагательным, числительным или местоимением, наряду с общей для обоих языков глагольной связкой быць могут употребляться также глаголы з'яўляцца — являться, станавіцца — становиться, звацца — зваться, называться, рабіцца — делаться, стаць — стать, лічыцца — считаться и др. Обычно при этих глаголах именная часть ставится в творительном падеже: Васіль будзе студэнтам. Васіль з'яўляецца студэнтам (Васіль ёсць студэнт, Васіль — студэнт). Васіль становіцца (стане, стаў) студэнтам. Васіль робіцца студэнтам. Васіль лічыцца студэнтам и т. д. При этом фактически только фразы со связками быць и з 'яўляцца полностью тождественны по значению. Другие связки вносят определенные дополнительные значения. Так, вспомогательные глаголы рабіцца, станавіцца указывают обычно на начало приобретения какого-либо свойства, связка л ічыцца вносит оттенок условности, мнимости какого-либо свойства или состояния.

Для такого типа сказуемого характерен пропуск не только глагольной связки быць в настоящем времени, но и з 'яўляцца. Настаўнікам Васіль тут. Ён тут галоўным гандляром. Часто вместо творительного падежа имени в том же значении употребляются конструкции с предлогом за и винительным падежом: Васіль тут за настаўніка. Ён тут за галоўнага гандляра. Такая же конструкция употребляется и со вспомогательным глаголом бьщь:

Яна была за афіцыянтку. Важно подчеркнуть, что конструкция с предлогом за чаще всего имеет значение 'быть кем-то' и только в отдельных контекстах — 'быть вместо кого-то': Дан іла стаў яму за бацьку. Суседка была ім за маці.

При глагольных связках зваць, быць, стаць и некоторых других нередко употребляется наряду с творительным и именительный падеж: Яе завуць Алесяй. — Яе завуць Алеся. Асіна бывае прыгожай восенню. — Асіна бывае прыгожая восенню. Именительный падеж предпочтителен при сравнительной степени прилагательных: Ён быў старэйшы і вышэйшы ростам. Тон стаў павольнейшы і мякчэйшы. Тады ён быў маладзейшы і дужэйшы.

В составном сказуемом прилагательные и причастия, как правило, употребляются в полной форме: Яна была вясёлая і жартаў л івая. Я быў хворы. Камандзі р быў паранены. Краткие формы допускаются в тех случаях, когда прилагательные и причастия имеют модальное значение (готовы, абавязаны, вымушаны, схільны и т. д.): Гэты прадмет мне патрэбен. Я быў вымушан. гэта зрабіць. Яму ён абавязан усім. Если краткая форма односложная, то в составе сказуемого предпочтение отдается полной форме: Ён быў смелы. Поле было белае. Салдат варты, ўзнагароды. Притяжательные прилагательные в качестве сказуемого выступают только в краткой форме: Гэта кн іга сынава. Гэты дом сынаў. Гэта поле сынава. Встречающиеся иногда в художественной литературе полные формы (типа паход Ігаравы, матчыныя слёзы) нельзя считать правильными.

Следует отметить специфически белорусские формы прилагательных, имеющих относительное значение качества, выражаемое приставкой з а-: Гэты пакой замалы для работы (слишком мал, маловат). Праход быў завузкі (узковат, слишком узок).

В качестве сказуемого страдательные причастия прошедшего времени мужского рода могут быть как краткие, так и полные, но предпочтение должно отдаваться полным формам: Дакумент прызначаны для выканкома. — Дакумент прызначан для выканкома. Причастия женского и среднего рода, а также во множественном числе обычно употребляются в краткой форме: Справа адаслана ў выканком. Жыта патоптана коньмі. Участкі агароджаны. Если же такие причастия имеют пояснительные слова, то они могут быть и полной формой: Дзверы былі толькі прычыненыя. Пшаніца сёння зжатая.

Причастия на — ш -, -ўш- (диалектное Мы не прывыкшыя да працы}, встречающиеся в художественной литературе, не соответствуют литературной норме. В некоторых случаях возможна их замена причастиями на — л -. которые вполне отвечают норме: Двор цяпер зусім запусцеўшы. — Двор цяпер зусім запусцелы. Ен быў прамокшы, да н іткі.— Ен быў прамоклы да ніткі. Не стали литературной нормой также составные сказуемые, у которых при глагольной связке употребляются деепричастия прошедшего времени на — ўшы: Ён быў толькі ўстаўшы з пасцелі. Ен быў добра выпіўшы. Яна пайшоўшы была. Однако в художественной литературе в качестве характеристики речи действующих лиц такие формы вполне уместны.

В белорусском языке широко представлены глагольные и именные сказуемые с глагольными связками стацца — стать и мецца — иметь намерение: Ты стаўся нам родны і блізкі; Мясціны сталіся блізкімі і дарагімі; Ен меўся пайсці начаваць; Кафедра мелася рэкамендаваць яго ў аспірантуру.

Определенным своеобразием характеризуются также составные сказуемые, у которых именная часть выражена наречием н ішто или выражением нішто сабе: Гаспадарка была н ішто. Яна была н ішто сабе. Эти и подобные фразы обычно означают наличие положительного качества улица или предмета, выступающего в качестве подлежащего (достаточно хороший, неплохой)