Учебник белорусского языка - Кривицкий Александр

ЭКСПРЕССИВНЫЕ ОБРАЩЕНИЯ

Мать. Маці — мама, мамка, мамачка, матуля, матулька, — л ечка, — ленька, мамуся, мамуська, — сечка, — сенька.

Отец. Бацька — тата, татка, татачка, татуля, татулька, — л ечка, — ленька, татуся, татусь, татуська, — сечка, — сенька

Бабушка. Бабка — бабуля, бабулька, — л ечка, бабачка, бабуся, бабуська, — сечка, бабуня, бабунька.

Дедушка. Дзед — дзядуля, дзядулька, — л ечка, дзеда, дзедка, дзядок, — дочак, дзедзя, дзедзік.

Брат. Брат — братка, братачка, братулечка, браток, браточак, браціку, брацейка, брахненька, — н ейка

Сестра. Сястра — сястрыца, сястрычка, сяструля, — л ечка, — ленька.

Дочь. Дачка — дачушка, дачушачка, дочачка, дочанька, дачуля, дачулечка, — л енька, доча, дочухна, дачухна, доня, донька

Сын. Сын — сынок, сыночак, сыночачак, сынуля, сынулька, — л ечка, — ленька, сынку.

Внук. Унук — унучак, унучачак.

Внучка. Унучка — унучачка, — ч анька

Тетя. Цётка — цётачка, цётухна, цёця, цятуля

Дядя. Дзядзька — дзядзечка, дзядзя, дзядзюля

Жена. Жонка — жоначка, маці, жанчынка, сябрынька, бабка

Муж. Мужык — мужычок, чалавеча, стары

Ребенок. Дзіця — дзіцятка, — т ачка, дзетка, дзетачка, — танька

Друг. Сябра — сябрук, братка, браток, брацец, брат, дружа

Подруга. Сяброўка — сястрыца, сястрычка, дарагуша, мілка, галубка.

Парень. Хлопец — хлопча, малец

Девушка. Дзяўчына — дзеўчына, дзяўчо

Мальчик. Хлопчык — хлапец, хлопча, хлапечак, дзіцятка

Девочка. Дзяўчынка — дзяўчыначка, дзяўчо

Женщина. Жанчына — жанчынка, кабетка, бабка, цётка, цётухна

Мужчина. Мужчына — мужчынка, чалавеча, чалавечак, дзядзька

Девчата. Дзяўчаты — дзяўчаткі, -тачкі

Ребята (парни). Хлопцы — хлопчыкі, хлапцы.

Ребята (дети). Дзеці — дзеткі, дзетачкі, дзетвара,

дзятва, хлопцы і дзяўчаткі

Мужчины. Мужчыны — мужчынкі, дзядзькі, дзядзечкі

Женщины. Жанчыны — жанчынкі, жанчыначкі, кабеткі, кабетачкі, жоначкі, бабачкі, жанкі

Люди. Людзі — людцы, людзечкі

Братья. Браты — браткі, браточкі

Гости. Госці — госцейкі, госцікі

ТЕКСТ

Прыгожа ўлетку ў весцы Зяленічах!

Адзін канец вескі амаль што губляецца ў лесе. Лес той цягнецца далёка-далёка ўніз па Дняпры, і чым далей, чым глыбей удацца ў нутро яго, тым шчыльней ахіне ён дыханнем адвечнай дзікасці, тым мацней зачаруе глухім звонам глыбокай сваёй цішыні.

У лесе ўлетку бывае шмат ягад і грыбоў. У святочныя дні там шумліва блытаюцца песні птушак з песнямі шустрых дзяўчат, з віскам і смехам, з гулкім гойканнем моладзі. Жыве тады лес пярэстазвонкім жыццём, і ў тым жыцці — у зяленым, у сонечным — чуваць гармонія шчасця, гармонія светлае радасці

А вечарамі, калі па весцы клапатліва задзынкаюць начныя жукі ды пачнуць моўчкі ныраць з-за вуглоў чорныя шаптуны-кажаны калі пранясецца над вескаи ці хам ірны подых начнога спакою — над Дняпром тады сакавіта пальецца беларуская звонкая песня, разальецца ў працяжлівых ядраных гуках надрыўны сум беларускае вескі.

Добра пайсці тады ў лес аднаму, убіцца ў глухі хмызняк над Дняпром і моўчкі слухаць, як у сівым кудлатым тумане над соннай вадой б'юцца прыгожыя гукі, як растаюць яны водгуллем недзе там, за Дняпром, дзе спяць сенажаці, дзе адгукаецца на песню адзін аднастайны крык дзергача.

І яшчэ добра тады ўпарта ўглядзецца ў спавітыя туманам і змрокам воды Дняпра, увабраць у сябе іх таемнасць, маўклівую, сугучную чароўнаму маўчанню чорнага лесу. Тады могуць паўстаць у душы цені дзівосных людзей, цені наіўных дзіцячых трызненняў. Тады можа здацца, што рассуваецца ціха туман над Дняпром, раздаецца вада і ўсплывае наповерх цудоўнай красы дзяўчына Яна асцярожна азіраецца, яна, пэўна, хоча выйсці на бераг, каб пагойтацца на гнуткім вецці бяроз.

Мо, гэта русалка? А мо, гэта Дзеўка-Паланянка, што ў моры з сонцам купаецца?

(М Зарэцкі)

амаль што — почти что

губляцца — теряться

удацца — углубиться

ах інуць — укрыть

адвечны — извечный

блытацца — смешиваться

віск — визг

пярэсты — пестрый

чуваць — слышно, чувствуется

клапатліва — хлопотливо, беспокойно

кажан — летучая мышь

сум — грусть тоска

хмызняк — кустарник

кудлаты — косматый лохматый

водгулле — отголосок

сенажаць — сенокос, сенокосные луга

аднастайны — однообразный

дзяргач — драч

упарта — упрямо, настойчиво, упорно

спав іты — спеленатый

змрок — сумрак

таемнасць — таинственность

сугучны — созвучный

дзівосны — удивительный, дивный

трызненне — бред

здацца — показаться

цудоўны — чудесный

азірацца — осматриваться

пэўна — наверное

пагойтацца — покачаться

гнуткі — гибкий

1. Из названий данных в скобках цифр и слов образуйте количественно-именные сочетания и включите их грамматически в конте кст пр едложений

Як помнік старыны, стаяць (2 рослая сасна) ля завадской сцяны (А Александровіч) (20 смуглыя рукі умелыя) кожны лісцік берагуць (Э Агняцвет) (2 высокія клёны) каля гумна здаваліся сінімі і мокрымі (К Чорны) (Першы 6 раздзелы) аповесщ і замыкаюць яго (Я Колас) Перарабіў першы акт і напісаў (4 новы) (Я Колас) Толькі (2 ніжн і галіна) значна патаўсцелі, сталі даўжэйшымі, адна з іх звесілася цераз плот на вуліцу, а другая — на прыгуменак (П Пестрак) Ніякага ўражання (гэты 3 год) на мяне не зрабілі (Я Колас) (Другі з 3 дзень) мы зноў адсядзелі ў цемным карцэры (Я К. олас) Не ведаю, як яно ўжо далей было, а толькі загадчыку акруговага аддзела асветы прынеслі рач два лісты, (2 жудасны лі ст) (К Крапіва) Трое (астатні) з цікавасцю разглядалі незнаемых ім людзей (К Крапіва) Паабапал ракі (2 чыгуначны будка) (М Лужашн) Нават у сне бачыліся тыя расцяробы і печышчы, дзе правеў не (1, а цэлы 2 доўгі зіма) (І Чыгрынаў) Абедзве (першая навальніца) былі літасцівыя (І Мележ)

2. Проанализируйте примеры разного согласования сказуемого (подлежащим в количественно-именных сочетаниях и объясните смысловую разницу между предложениями при употреблении в них сказуемого в единственном и во множественном числе

Адзін сыцее — дзесяць пацее (прымаўка) Было ў бацькі два сыны (А Якімовіч) Узкія два канцы і абодва б'юць (Ф Янкоўскі) Усе чацвёра хлопцаў скончылі васьмігодку сёлетняй вясной (І Навуменка) 3 дзесятага класа пайшло на фронт шаснаццаць, прыйшло толькі чацвера (І Навуменка) Пераезд сціх. За лініяй чыгункі ў траншэі стаілася яго чацвёра абаронцаў (В Быкаў) Праз хвіліну яму ўжо добра было відаць, што ідуць двое людзей (К Чорны) А з дзецьмі ен абы ходзіцца горай, як з якой жывёлаю. Двое з яго пабояў ужо ляглі ў труну, трое аглухлі, а пяцера ляжаць у пасцелі (К Крапіва) Два галубы купаюцца ў праменнях, цвітуць, абняўшыся, дзве вішні ля акна (А Александровіч) У адным мяшку два каты не пагодзяцца (Ф Янкоўскі) У Пасадні былі дзве карчмы (3 Бядуля) Два снепры, дзве кропелькі зары — на мокрую галінку вольхі ўпалі (Н Мацяш) Дзве дзявочыя постаці мільгаиулі на фоне лугавой зеляніны (Т Хадкевіч) Два чалавекі сядзяць у чоўне (Я Колас) Два св істы прарэзалі мрок (Я Колас) У пратаколе было чатыры пункты. Чалавек з пятнаццаць прыйшло. Два браты пайшлі на раку купацца, а трэці на беразе валяецца (Коромысло и ведра)

3. Познакомьтесь с различпыми способами и формами выражения приблизительного количества в белорусском языке и сравните их с аналогичными выражениями в русском языке.

1 Ён досыць высока, сажняў на тры, а можа і болей узнімаецца над вадою (Я Колас) У бясхвостых земнаводных заднія канечнасці звычайна ў 1,5–3 рачы даўжэйшыя за пярэднія (М П ікулік) Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны у Мінску налічвалася 400 вуліц і жыло каля 250 тысяч жыхароў (У К. арпаў) Каля сотні рабочых працавала на пабудове дома (Я Колас) Гадоў чатыры таму назад каля Крышыч цэлае лета працавала вялікая група геалагічнай разведкі (У Краўчанка) Кіламетраў за тры ад лесу зелянеюць на полі прысады (М Лынькоў) Нарэшце п ісьмо прыйшло як выявілася, нейкія 100 км яно ішло пяць дзён (І Шамякін) Янукевічу было гадоў пад пяцьдзесят (Т Хадкевіч) А збоку крокаў якіх за 200 зноў былі відаць кусты (І Чыгрынаў) Больш 3-х гадзін блукалі дзеці па сх ілах Гаруноўскіх узвышшаў (У Краўчанка) Разоў тры ці чатыры Язэп пытаўся ў сустрэчных пра дарогу на Нёман (А Якімовіч) Да горада было кіламетраў 3–4 (М Лынькоў) Тым дубкам па 15 гадкоў, а мне — пад 60 (У Мяжэвіч) Праўда, ён не так і бедны: грошай мае рублёў тры ды дзве грывенькі з гары і траяк яшчэ той медны (Я Кочас) Але прайшло якіх са дзве хвіліны, як я ўжо асвоілася і стала разглядаць усе наўкола (Я Колас) Пасля палудня 22 ліпеня настаўнікі, якіх было каля 25 чалавек, невялічкімі групкамі і рознымі сцежкамі пацягнуліся ва ўмоўленае месца на бераг Нёмана, вярсты за чатыры ад сяла (Я Колас) Вучняў было з 30, а па спіску 107 (Я Колас) На ўсю вёску і на ўсе хутары (іх вакол вёскі з дваццаць) толькі адна хата-мураванка (Ф Янкоўскі) Нядзелек за год — за пяцьдзесят (Ф Янк. оўскі) Ен амаль пяць кіламетраў поўз з сваімі сябрамі (К. Крапіва)