Учебник белорусского языка - Кривицкий Александр

В других падежах омонимия не возникает, но употребление причастий и причастных оборотов ограничивается, так как они, несомненно, отражают влияние русского языка, хотя, выражая мысль более кратко, чем придаточные предложения, они встречаются даже у классиков белорусской литературы: Паветра напоена ціха пусцеючым мрокам (М Багдановіч) Іхаладнеючую руку Антось цалуе і рыдае (Я Колас) Радамі ліпы маладыя ўсталі ў зелянеючым уборы веснавым (М Танк) Дайце разгону, прастору дрэмлючым песням і сілам (Я Купала) Па доўгаму калідору хадзілі ўзад і ўперад толькі што прыехаушыя сяляне (К Чорны) Асудзіць патрабуюць яны чалавека без веры, уцякаушага ад вайны, да вышэйшае меры (А Куляшоў)

Не соответствующими литературной норме являются иногда встречающиеся причастия с суффиксами — у шч-и — ашч- или оканчивающиеся на — ся Знайшоўся падхадзяшчы чалавек і ў нашых прыяцеляў.Узбіўся на шчыльна пераплеўшыйся лазняк.

Причастия и причастные обороты могут заменяться не только придаточным предложением, но и другими синонимическими средствами в зависимости от контекста:

абгарэушыя дрэвы — абгарэлыя дрэвы

згніушыя дошкі — спарахнелыя дошкі

спацеушыя рукі — спацелыя рукі

замерзшая рака — замерзлая рака

дзеясловы, абазначаючыя рух — дзеясловы са значэннем руху

схаваліся за растучымі кустамі — схаваліся за кустамі

кіруючыя кадры — кадры кіраўшкоў, кіраўшкі

паясняючыя словы — паясняльныя словы

пагасшыя вочы — пагаслыя вочы

зацвярдзеўшыя гукі — зацвярдзелыя гукі

змяняемыя часціны мовы — змяняльныя часціны мовы

вышэйстаячая аргашзацыя — вы ш эйшая аргашзацыя

н іжэйстаячая аргашзацыя — шжэйшая арганізацыя

зачарсцвеўшы хлеб — зачарсцвелы хлеб, чэрствы хлеб и т. д.

Все сказанное не относится к некоторым причастиям тогда, когда они фактически утрачивают приметы глагола в контексте или полностью превратились в прилагательные: ляжачы, гарачы, гаючы, калючы, скрыпучы, будучы, бліскучы, знаймы, цярпімы, вядомы, рухомы, ажыццявімы и т. д. Выражения типа ляжачы конь, бягучы чалавек, стаячы гадзіннік редко встречаются в литературе, ибо тут причастия сохраняют глагольные приметы, но совершенно нормальными следует считать выражения ляжачы камень, бягучы год, стаячая вада.

Деепричастия, оканчивающиеся на — у чы, — ючы настоящего времени и оканчивающиеся на — ўшы, — шы прошедшего времени, а также обороты с ними очень широко представлены в литературной речи: Потым, як Мар'я, узяўшы п ісьмы і газеты у вёску, пайшла, ён, пакінуўшы кантору, хадзіў па вуліцы і, гледзячы, як, весела гаворачы, з'язджаліся людзі на кірмаш, стараўся дадумацца, ці ёсць на свеце прычыны для пастаяннай чалавечай радасці. (К. Чорны)

Деепричастия в белорусском языке, в отличие от русского языка, образуются практически от всех глаголов, в том числе и односложных:

бегчы — бегучы ехаць — едучы рэзаць — рэжучы хацець — хочучы і жаць — жнучы.

ліць — льючы даваць — даючы, есці — еўшы, мець — маючы, меўшы и т. д.

Деепричастные обороты передают действие, поэтому они должны относиться к подлежащему в двусоставном предложении: Яе халодныя сталёвыя струмені ціха усхліпваюць, б'ючыся аб гладкі каменны бераг. (Я. Колас) — струмені ўсхліпваюць і б'юцца. Вёска грэлася на сонцы, гледзячыся ў рэчку з узгорка, і кожны дзень усход сонца сустракала яна шумам працы (К Чорны) — веска грэлася і глядзелася При нарушении этого условия получается неправильно построенное предложение. І ч асам, ідучы дадому са станцыі, утаміўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне, як бы хутчэй зноў вярнуцца туды — жаданне з'яўлялася, но оно не ішло дадому, не ўтамілася. Вторую часть предложения следовало бы оформить так ён адчуў, што з'яўляецца жаданне. Тогда ён ішоў, утаміўся і адчуў

Деепричастные обороты употребляются в безличных и обобщенно-личных предложениях Добра ў садзе хадзіць, сустракаючы сонечны, ранак. (П Панчанка) Ідучы паляваць на зайцаў, рыхтуйся да сустрэчы з мядзведзем.

Деепричастия, которые стали предлогами, сохранили глагольное управление

дзякуючы каму чаму, нягледзячы на каго, што, зыходзячы з чаго, уключаючы, выключаючы каго што.

СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ

Колькі ў Мінску вакзалаў? — Сколько в Минске вокзалов?

Вы пытаеце пра чыгуначныя ц і аўтобусныя? — Вы спрашиваете о железнодорожных или автобусных?

Як хутчэй трапіць у аэрапорт? — Как быстрее попасть в аэропорт?

Віды гарадскога транспарту: трамвай, тралейбус, аўтобус, таксі, метро — Виды городского транспорта: трамвай, троллейбус, автобус, такси, метро

Прыпынак — остановка

На якім прыпынку выходзіць? — На какой остановке выходить?

Вы выходзіце? Ці выходзіце вы? — Вы выходите? Выходите ли вы?

Падкажыце, калі ласка, як прайсці на плошчу Незалежнасці (Перамугі, Свабоды, Ванеева)? — Подскажите, пожалуйста, как пройти на площадь Независимости (Победы, Свободы, Ванеева)?

Расклад руху аўтобусаў — расписание движения автобусов

Даведка (бюро даведак) — справочная, справка (справочное бюро)

Мінгардаведка — Мингорсправка.

Калі ідуць пауднёвыя паязды на Санкт-ПецярбургпразОршу? — Когда идут южные поезда на Санкт-Петербург через Оршу?

У колькі мы павінны быць на вакзале? — Во сколько мы должны быть на вокзале?

Калі трэба быць у аэрапорце? — Когда надо быть в аэропорту?

Гэты рэйс прамы ці з перасадкай? — Этот рейс прямой или с пересадкой?

Гэты рэйс мне не падыходзіць. — Этот рейс меня не устраивает.

Камера захоўвання ручной паклажы — камера хранения ручной клади.

Пачакальная (зала чакання) — зал ожидания.

Зала чакання на другім паверсе. — Зал ожидания на втором этаже.

Папярэдні продаж б ілетаў — предварительная продажа билетов.

Зваротны білет — обратный билет.

Праязны білет — проездной билет.

Б ілет туды і назад — билет туда и обратно.

Сезонны праязны білет (імянны) — сезонный проездной билет (именной).

Вагон для некурцоў — вагон для некурящих.

Агульны, плацкартны, купэйны вагон — общий, плацкартный, купейный вагон.

Хуткі (скоры) поезд, цягнік — скорый поезд.

Хуткасны (скарасны) аўтобус — скоростной автобус.

Мяккі, цвёрды аўтобус — мягкий, жесткий автобус.

Вадзіцель (шафёр), як мне знайсці сваё месца? — Водитель, как мне найти свое место?

Гэтыя месцы вольныя? — Эти места свободны?

Ці можна прыпыні ць аўтобус на хвілінку? — Можно ли остановить автобус на минутку?

Колькі гадзін мы будзем у дарозе? — Сколько часов мы будем в дороге?

Крышку пасуньцеся, калі ласка. — Немножко подвинь

тесь, пожалуйста.

Транзітны (прахадны) аўтобус — проходной автобус.

Спадарожны аўтобус — попутный автобус.

Поезд (цягнік) ідзе да Масквы. — Поезд следует до

Москвы.

Па шляху руху поезда (цягніка) — по пути следования поезда.

Поезд (цягнік) далёкага накіравання (накірунку) — поезд дальнего следования.

Вам трэба звярнуцца ўбюро даведак. — Вам следует обратиться в справочное бюро.

Бюро знаходак — бюро находок.

Пакой маці і дзіцяці — комната матери и ребенка.

Пакой адпачынку — комната отдыха.

Стаянка 10 мінут—стоянка 10 минут.

Поезд (цягнік) адыходзіць ад трэцяй платформы, шостага пуці.— Поезд отправляется от третьей платформы, шестого пути.

ТЕКСТ

У родным доме і сцены памагаюць. Неўзабаве пры рынку, у доме «найстаршага бурмістра слаўнага і вялікага горада Віленскага», запрацавала Скарынава друкарня. І вось Вільня трымае ў руках першыя друкаваныя кн ігі ў гэтых землях — «Малую падарожную кніжыцу» і «Апостал».

Давайма і мы з ірнём на гэтыя першыя ў нашай бацькаўшчыне выданні…