Учебник белорусского языка - Кривицкий Александр

кульгавы — хромой

хвойка — сосенка

папас — подножный корм

1. Спишите. Определите, чем выражен главный член предложения. Какой это тип предложения?

Вечарэла. 3 балот пацягнула цёплай вільгаццю. (Я. Колас) На полі не было відаць ні душы. (І. Новікаў) І сніцца мне мой родны край, мая далёкая радзіма, кляновы лі ст, дубовы гай і ружаваты небакрай, засланы злёгку белым дымам (П Глебка) Дрэва без каранёў не бывае (Б Сачанка) Мяне памалу пераставала цягнуць у дарогу (М Гіль) Відаць было, што яму перадаваць быўшыя з ім здарэнні надта весела (Ц Гартны) І мне, старому дзіваку, усе карціць думка, што адно маглі табе там і не сказаць, забыцца (У Карпаў) Ужо вечарэла. 3 Нёмана пацягнула цеплым струменем вільгаці (П Пестрак) На безымянным кургане ім суджана вянком апасці (М Танк) Добра быць у дарозе, якую ты сам выбіраеш! (Я Колас) Зімняе неба сонейкам беліцца, вецер нямее, хмар не відаць (Я Купала) Не чуваць было ні лёскату машын, ні грукату матораў, ні людскіх галасоў (М Лынькоў) Хмары сонейка за крылі, зор у ночку не відаць (Я Колас) Світае. Далеч снежная імгліцца. Аленям не стаіцца на нагах (А Звонак) Збіралася к начы на дождж (К. Чорны) Як толькі Міхал Тварыцкі ступіў на цвёрдую ўзгоркаватую глебу, яго хаду стала чуць (К Чорны) Дождж валіў сцяною, і яго шум было чуваць яшчэ здалёк (І Мележ) Нідзе не відно і не чутно аніводнага чалавека (К Чорны) Амаль не чутно было, як працуе матор (П Кавалеў)

2. Определите, какие члены предложения зависят от инфинитива в инфинитивных предложениях Проследите, как употребляются эти предложения — самостоятельно или в составе сложных конструкций

Быць бычку на лычку, а кароўцы на вяроўцы. Ім пра вочы вяселыя граць ды граць да баяне (М Лужанін) Камень нагой разатрэ на жарству толькі б стаць добра, толькі б уняцца (У Дубоўка) Не паспець мне, не ўгнацца сягоння за ім, нешта дзіўнае робіцца з сэрцам (А Куляшоў) Век жывым звяр'ю не вырвацца і ад помсты не схавацца (М Танк.) Да поўначы раіўся Міколка з дзедам, як лепш справу зрабіць (М Лынькоў) Без працы жыць — толькі неба капціць «Падрыхтаваць зброю!» — загадаў Ярка, выслухаўшы Здэнека (Т Хадкевіч) Вакол спакойна дрэмле поле, блішчыць у росах сенажаць, — не, нашых пожняў больш ніколі чужому танку не таптаць (А Бачыла) Не звярнуць яму зноў незваротных гадоў, не забыць, хоць ліхой, але — долі сваёй, не закрэсліць той шлях — ад хаўтур да хаўтур, не забыць — ні людзей, ні завей, ні віхур, не закрэсліць жыцця, што было хай цяжкім, але ўсе ж для яго, як свае, дарагім (А Куляшоў) Ах, хіба табе зразумець мяне (М Лынькоў) 3 ваўкамі жыць — па-воўчаму выць. Убачыць толькі б родны Сож — не шкода ўсе аддаць (П Панчанка) Звоняць шыбы, звон — ясны, халодны. Толькі горад стары не пазнаць. (М. Танк)

3. Определите, какие предложения относятся к личным, безличным, инфинитивным.

Як хацелася б гэтых пабачыць сяброў: самых сціплых і самых найлепшых! (У. Дубоука) Не рабі ліхога і не бойся нікога. «Задушу!» — хрыпеў ён, як звер, сціснуўшы аб'ездчыка за горла. (Я. Колас) Не стаў сабе дачасна помні к і у бяссмерце не спяшы, лаві не ўласнай славы промні, а сонца кожнае душы. (П. Панчанка) Ад ручая, з поплава, патыхала вільгаццю і холадам. (7. Шамякін) Табе ж ёсць з кі м ісці ў кіно. (К. Крапіва) Нам, з Зарэчча зарачанцам, век з ракой не разлучацца. (А. Зарыцкі) А дарог жа, дарог, ды прасторных якіх, што яснотаю дышуць! (Я. Колас) Зайдзі да мяне, Антон. Я напаю цябе вадой. Толькі што прынеслі сіфон. (І. Шамякін) Ад дабра дабра не шукаюць. (К. Крапіва) На дзень станеш — на два адстанеш. Ну, як цябе зваць? Яська? (М. Лынькоў) Працуй. Замяніць цябе сапраўды няма кім. (І. Шамякін) Гэтаму чалавеку выпала ў жыцці многа папрацаваць і многа зазнаць. (7. Мележ) Спачатку яна трэсла яго за рукі, пасля вельмі порстка нагнулася да яго. (К. Чорны) Мусіць, сотні разоў Васіль пісаў на канвертах імя гэтага гарадка. Нарэшце, выпала і пабачыць. (І. Мележ) Пачало світаць. На ўсходзе неба пачало ружавець. Ветру не было. Чорны дым паволі валокся над зямлёю. Нават не валокся, а вісеў і ўзнімаўся ўгару. Але дзень ужо вызначыўся. Ен пачынаўся ясным сонцам. Гарматы білі бесперастанку. І раптам секанула ў куст з густым зялёным лісцем. Яго зрэзала, як касою. (К. Чорны)

Урок 9

ПРЕДЛОЖЕНИЯ СО СРАВНИТЕЛЬНЫМИ ОБОРОТАМИ

Сравнительные обороты — это слова и словосочетания, которые путем сравнения уточняют смысл других слов или словосочетаний. Они вводятся в общую структуру предложения с помощью специальных союзов як, бы, нібы (нібыта), як бы, быццам, як быццам, як быццам бы, што, чым, у параўнанні з и некоторыми другими. Сравнительные обороты могут находиться в начале, середине или в конце предложения: Быццам у кручыне галаву схіляе старадаўнібор (П Глебка) У вокнах, нібы на экране, ужо загараецца ранне (С Грахоўскі) Сэрца ныла, бы з нуды (Я Купала)

Сравнительными оборотами нельзя считать слова и словосочетания, вводимые теми же союзами, но входящие в состав сказуемого: Хала была як цацка. Яны сталі нібы святыя.

Своеобразие сравнительных конструкций выявляется уже в тех союзах и соединительных выражениях, с помощью которых они вписываются в общую конструкцию предложения. Их роль сводится не столько к передаче мысли, сколько к созданию образа, который делает мысль более ясной, а речь выразительнои. Это — способ украшения речи Образность сравнительных оборотов особенно ярко обнаруживается тогда, когда в предложении отсутствует основание сравнения: Светлая хмарка, як ціхая думка шчасця, ціха і спакойна плыла у небе і зараз жа хавалася ад людзей за высокі мі каменнымі дамамі (Я Колас) Снапы, што салдаты, стаяць (П Броўка) Вярба, як дзяучына ў каралях, стаіць над вірлівай вадой (П Броўка) Такие обороты и называют образными сравнительными оборотами.

В других случаях сравнительные обороты используются для выражения соответствия, тождественности сравниваемых явлений или наоборот — их несоответствия, нетождественности: Нідзе так звонка не чуваць спеў жаваранка, як у полі (В Быкаў) Шынялі сівыя, як жураўлі (Я Брыль) Там у іх растуць дужадобрыя антонаўкі, буйныя-буйныя, і ўвосень, як паспеюць, вельмі смачныя, араматныя, усе роўна як. крымскія яблычкі (М Гарэцкі) Лес тут быў не такі, як на пясчаніку (ІМележ) Зоры на ўсходняй старане неба не былі ўжо такія зыркія, як раней (К Чорны) Такие обороты иногда называют сравнительно-параллельными.

Сравнительные обороты этого типа обычно более тесно связаны с определенными членами предложения, что свидетельствует о наличии основания для сравнения. Этому способствует и наличие специальных указательных слов такі,так и др: Такога палахлівага і баязлівага чалавека, як ён, цяжка знайсці (Я Колас) У хаце было так ясна, як у яме (П Галавач) У гэты час з палетка падышоў чалавек, вельмі малады, такі самы, як і жанчына (К Чорны) В этих же целях часто используется и усилительная частица н, которая подчеркивает соответствие явлений: Змрок, як, і заў седы ў познюю восень, наплываўхутка. (А Кулакоўскі) Пракоп, як і кожны селянін. крыху дыпламат. (Я. Колас) В некоторых случаях усиление сравнения достигается употреблением двух сравнительных оборотов, соединенных бессоюзной связью или связанных союзами ці, або: Як, віхар, як куля, імчьщца каршун. (И. Купала) У гарадку усё кіпела цяпер, як у катле або як у вуллі. (К. Чорны)

Близкое значение к союзу як придает сравнительным оборотам союз што, который в целом употребляется относительно редко: Тут так цёпла, што ў лазні. (М. Гарэцкі) Хлопчык імчаўся, што лёгкая птушка. (3. Бядуля) Шчокі зарумяніліся так, што ў мароз. (Я. Колас)

Союзы нібы (нібыта), быццам, бы, быццам бы, як бы придают сравнительным оборотам значение условности, не полного соответствия, а лишь похожести: Іван, нахмурыўшыся, паўглядаўся ў гэты зіхатлівы, бы жывое срэбра, рухавы, занадта, на яго думку, прыгожы твар: ці не жартуе яна. (В. Быкаў) А на баку ў цяльняшках паласатых ляжаць, нібы матросы, кавуны. (П. Панчанка) Цёплая летняя ноч павольна апускалася на зямлю і ўсё гусцей і гусцей церушыла над ёю, як бы прасяючы праз танчэйшае сіта малюпасенькія крупінкі змроку. (Я. Колас) Неполное соответствие может выражаться также и союзом як со словом амаль: У каморцы было холадна, амаль як на дварэ. (Т. Хадкевіч)