Дубянецкі - Неизвестно

У мяне экземпляр зборніка, які быў у руках самога аўтара. Ён падправіў верш “У тую ноч”: пасьля 16-га радка выкінуў чатыры радкі, а яшчэ праз чатыры – зноў апускае чатыры.

Трэба памятаць пра гэта, і пры падрыхтоўцы да наступных выданьняў – улічваць, гэта ж аўтарская воля! Гэтая праўка яшчэ раз сьведчыць, у якім напрамку сталеў наш славуты Караткевіч.

У канцы кнігі, па “Зьмесьце”, ёсьць таксама аўтарскія паметкі, зробленыя простым алоўкам: “птушкі” перад названым, праўленым, вершам, а таксама перад вершамі “Заяц варыць піва” і “Лісьце”. Апошняя “птушка” двойчы выкрасьлена карэктурнымі знакамі. У самой кнізе “птушачка” пастаўлена толькі перад “зайцам, што варыць піва”.

І яшчэ адна “заўвага”. На форзацы, наклееным на другую старонку пераплёту, у верхнім левым ражку, – экслібрыс аўтара: на шэрым вертыкальным прамавугольніку 60х92 мм – старажытны воін на кані. У правай выцягнутай да адказу руцэ воіна – лук, левай рукою воін нацягнуў ужо – таксама да адказу – цеціву, вось-вось паляціць на ўсход баявая страла ў стан ворагаў беларускага народу. За гэтай стралою будуць пушчаны яшчэ і яшчэ, бо поўны калчан іх у воіна. Не падвядзе і конь. Так і бачыш яго палкае жаданьне ляцець на ворага. Шыя яго выгнулася дугою, галава падагнутая ледзь не да грудзей, шырока расстаўленыя заднія ногі з выкінутай наперад праваю з іх. Як у галопе, ускінутыя наперад абедзь­ве пярэднія нагі. Прыгожы конскі хвост сягае аж да зямлі. Словы “Ex Libris” зьмешчаныя на стужцы за сьпіною воіна – вертыкальна, ад конскага крупа да башлыка, што на галаве воіна. Гэтая выява вельмі пасуе духу шмат якіх твораў зборніка, асабліва духу верша “матчына душа”. У ніжняй частцы надпіс, што адказвае на пытаньне “Чый?” – Ул. Караткевіча”.

Можа, калі-небудзь больш уважліва пагляджу на ўвесь зборнік, на яго зьмест. А цяпер пакуль бяру ў рукі другую кнігу – “Маю іліяду”. Гэта шостая кніга выдадзеных твораў Караткевіча. Паміж першай ягонай кнігай і гэтай ужо былі і адхіленыя цэнзураю кнігі, як, напрыклад “Леаніды ня вернуцца да зямлі”.

Я люблю гэты зборнік – “Мая Іліяда”. Выдадзены ён ужо сапраўды раскошна. Паводле жаданьня аўтара фармат захаваны абедзьвюх яго папярэдніх паэтычных кніг – “Матчынай душы” і “Вячэрніх ветразяў”. Кнігу афармляў улюбёны ў Караткевічаву творчасьць мастак Валодзя басалыга. Караткевіч таксама любіў і высока цаніў наскрозь беларускую творчасьць братоў Басалыгаў.

Кніга забясьпечаная цікавай супервокладкай: на абедзьвюх зьнешніх старонках яе паўторана адна чорна-белая графічная ілюстрацыя, поўная сімволікі, да якой заўсёды зьвяртаецца гэты цудоўны мастак. Аднак варта больш-менш уважліва прыгледзецца да гэтай гравюры, як адразу кінецца ў вочы неадпаведнасьць колераў на абедзьвюх яе выявах: выкарыстаны метад вывараткі – усюды, дзе на адной чорны колер, на другой белы і наадварот. Такім чынам, фон гравюры на першай старонцы атрымаўся белы, на другой – чорны.

Імя і прозьвішча аўтара і назва кнігі наборнымі шрыфтамі адціснуты залатымі літарамі на першай старонцы над графічным квадратам. Над “супрацьлеглым” квадратам значна драбнейшым шрыфтам у адзін радок надрукавана “Выдавецтва “Беларусь”. Мінск 1969”. На “карэньчыку” стаіць уздоўж імя і прозьвішча аўтара і зьверху нібыта шасьціпялёсткавая кветачка. Усе надпісы – “залатыя”, з вялікіх літараў.

Пераплёт чорны, калянкоравы. Ні першая, ні чацьвёртая старонка яго не аформленыя зусім. Толькі на “карэньчыку” строгім шрыфтом адціснуты “серабром” імя і прозьвішча аўтара і назва зборніка. Абедзьве гэтыя часткі “тэксту” разьдзеленыя такой самай “нібы кветкай”, адціснутай таксама залатой фарбаю.

Кніга складаецца з шасьці разьдзелаў: “Зямля журбы” (8-31), “Старыя сувоі” (32-49), “Калі памірае каханьне” (50-73), “Інга і Марыя” (74-101), “Таўрыда” (102-149), “Вяртаньне” (150-185). Па тым, як усе яны пададзены, добра відаць, што мастак меў самае непасрэднае дачыненьне да канструяваньня кнігі. Кожны разьдзел пачынаецца з цотнай старонкі, якая зьяўляецца шмуцтытулам, з набранай на ёй адной толькі назвай разьдзелу. Усе наступныя за шмуцтытуламі старонкі – гэта паласныя гравюры-алегорыі, на адвароце якіх заўсёды пачынаецца набор першых вершаў разьдзелаў. Зразумела, што ў такім выпадку мастак ня раз падаваў аўтару каманды: “Выкінуць!”, “Дапісаць!”.

Усяго ў кнізе дзесяць алегарычны гравюраў. Апроч гэтых шасьці, яшчэ чатыры: дзьве перад першым разьдзелам (стар. 4 і 5) і дзьве – у канцы кнігі, пасьля апошняга верша (“Землятрус”), перад “Зьместам” зборніка (стар. 186 і 187).

Мастак дамогся дазволу на “марнатраўства”. Так, на першай старонцы кнігі ён даў у тры радкі ў рамачцы толькі назву выдавецтва, месца і год выданьня. Другая і трэцяя старонкі ўтвараюць “распашны” тытул. Але ж ён даволі сьціплы (сьціпла-велічны!) і складаецца толькі з пяці набраных з вялікіх літараў словаў і той самай “нібы кветкі”: “Уладзімір Караткевіч Мая Іліяда * Вершы”. Імя і прозьвішча на адной старонцы, астатняе – на другой, “нібы кветка” – перад апошнім словам.

Перад першай графічнай “парай” і першым шмуцтытулам у якасьці эпіграфа да ўсёй кнігі выдрукаваны курсівам верш “Беларуская песьня” (стар. 6-7).

Усяго ў кнізе 109 твораў (192 старонкі), з іх нямала з прысьвячэньнямі: “Здратаваныя магілы” – Петрасу антэасу (12-13), “Слова беларускай бярозы” – Міхасю рудкоўскаму (31), “І сніў Адам…” – Н. Н. (34-35), “Апошняя песьня Дантэ” – арлену Кашкурэвічу (36-39), “Калі паміраюць…” – Вячаславу зайцаву (59-60), “Карадаг” – Л. А. Панамарэнка (89-90), “Бахайская чарапаха” – Янку Брылю (99-100), “Дрэва на Чатырдагу” – Васілю Быкаву (104), “Таўры” – В. Б. В-ч (128-129), ***Міхасю стральцову (154), ***Уладзіміру Лучуку (155), “Чурлёніс” – В. І. Бараўскене (156-157), “Белавежскі алень” – Ул. і З. Калесьнікам, “Каложа” – Дануце Бічэль (166-167), “Багдановічу” (168-169), “Маленьне аб чашы” – М. Прашковічу (175-176), ***Міколу Грынчыку (177-178), “Нявесьце Каліноўскага” (179).

Рэдагаваў кнігу Хведар Жычка! Мастацкім рэдактарам быў М. Шырокаў, тэхнічным – З. Сень, карэктарам – А. Сачкова, цэнзарам – АТ 05929. Тыраж 3000 экз. Ум.-друк. арк. 8. 4, ул.-выд. арк 5, 75. Заказ 1499. Цана 85 кап. Кніга надрукавана на Паліграфкамбінаце імя Я. Коласа. (здадзена была ў набор 20/І-1969 г. Падпісана да друку 27/ІІІ-1969 г.). 192 старонкі.

У экземпляры, які быў у руках аўтара на старонцы 92 (верш “Дняпро і Ака. Ён і яна”, радок шосты зьверху) аўтар слова “сонцаў” выправіў на “соснаў” (“…Над ім – курганы, зьмеі соснаў – кронамі ўніз.”); на 100-ай старонцы ў вершы “Бахайская чарапаха” паміж 6 і 7 радкамі зьнізу пастаўлены знак устаўкі. Аўтар зьбіраўся ўставіць сюды дадаткова новы тэкст. Можна здагадацца, які прыкладна быў бы гэты тэкст. Прачытаем папярэднюю страфу перад той “устаўкай”, якую не пасьпеў Аўтар падрыхтаваць: “Я ляжу тут, каб людзі // Памяталі аб ханах пахмурых, // Аб бязьлітасных войнах, // што зьнішчылі родны мой край”. Шкада, што гэтай устаўкі няма!!!

26 лютага 1986 году. Сяджу за пісьмовым сталом – рыхтую неабходныя паперы на вымушаную датэрміновую пенсію. Значыць, у штаце ніякіх установаў, прадпрыемстваў і арганізацыяў мне ўжо нельга будзе працаваць. Спрытна вызваліліся ад мяне. Ну, нічога, у сваёй кватэры, думаю, будзе стварацца мною матэрыял не ніжэйшай якасьці, чымся “на службе”. І да гэтуль усё, што я рабіў у асноўным было накіравана на вызваленьне беларускай літаратуры ад тысячагадовай гідры, імя якой цэнзура, а беларускага народу – ад паўсядзённага прыгнёту. А ён страшэнны, бывае грубы, цяжкі, які адразу адрозьніш, убачыш. А бывае каварны, тонкі, хітры, разьлічаны на пазьнейшы эфект, так сказаць, пралангіраваннага дзеяньня. Бадай, апошні характэрны найбольш для савецкай формы таталітарызму, таму і найбольш небясьпечны.

Усюды чытаеш і чуеш пра ўслаўленьне народу ў цэлым і асобных яго групаў, пра ўслаўленьне іх працы, пра яе вынікі, якія вось толькі цяпер Міхаіл Гарбачоў у палітычным дакладзе XXVII зьезду КПСС рэзка крытыкуе. І народ спакойны: сонмы пісак і прапагандыстаў зноў пачнуць на ўсе лады хваліць “сьмеласьць” ЦК, які, зараз не баіцца ўскрываць язвы грамадства, значыць, знойдзе спосаб мабілізаваць народ на іх прадухіленьне.

Гарбачоў глядзіцца са зьездаўскай трыбуны выдатна – куды лепш за сваіх зусім нямоглых і маразматычных трох папярэднікаў.

4 красавіка 1986 году. Сёньня С. Я. Паўлаў разам з М. І. дзяльцом прадстаўляюць “майму” калектыву іх новага дырэктара, “бацьку”, як казалі часта Рыгор Барадулін і Генадзь Шупенька, – Анатоля Бутэвіча.

Значыць, сёньня і для мяне незвычайны дзень. У маё крэсла, за мой неспакойны стол садзіцца новы чалавек. Выбіраючы кандыдата туды сярод добрага тузіна “вылучэнцаў” і нават “самавылучэнцаў”, гэты самы Паўлаў сказаў: “Пісьменьнікаў там хапае. Пашлём партыйца”.

І вось гэты “партыец” – Толя Бутэвіч. Ну, паглядзім… Дай Бог яму шчасьця, сьмеласьці ў адстойваньні якраз непартыйнай справы – сапраўднай беларускай, агульначалавечай літаратуры!”