Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

- Успомнi, чый ты? Як тваё iмя? Твой бацька Даненбай!

Не заўважыла мацi, колькi часу прайшло, пакуль яна дарэмна ўгаворвала сына, спахапiлася толькi, калi на краю чарады зноў з'явiўся жуаньжуан на вярблюдзе. На гэты раз ён аказаўся намнога блiжэй i спяшаўся, усё хутчэй паганяючы вярблюда. Найман-Ана як найхутчэй села на Акмаю i пусцiлася наўцёкi. Але з другога боку, наперарэз, паказаўся яшчэ адзiн жуаньжуан на вярблюдзе. Тады Найман-Ана, разганяючы Акмаю, пайшла памiж iмi.

Быстраногая белая Акмая паспела вынесцi яе ўперад, а жуаньжуаны даганялi, крычучы i трасучы пiкамi. Куды iм было да Акмаi. Яны ўсё больш адставалi, трухаючы на сваiх махнатых вярблюдах, а Акмая, набiраючы дыханне, неслася па саразеках з недасягальнай хуткасцю, ратуючы Найман-Ану ад смяротнай пагонi.

Не ведала яна, што, вярнуўшыся, азлобленыя жуаньжуаны бiлi манкурта, спаганялi сваю злосць. Але што з яго возьмеш? Толькi i сказаў:

- Яна гаварыла, што яна мая мацi.

- Нiякая яна табе не мацi! У цябе няма мацеры. Ты ведаеш, чаго яна прыязджала? Ты ведаеш? Яна хоча садраць тваю шапку i адпарыць тваю галаву! застрашылi яны беднага манкурта.

Пры гэтых словах манкурт спалатнеў, яго чорны твар стаў шэрым-шэрым. Ён уцягнуў шыю ў плечы i, схапiўшыся за шапку, стаў азiрацца кругом, як звер.

- Да ты не бойся! На вось, трымай! - Старэйшы жуаньжуан даў яму ў рукi лук са стрэламi.

- Ану цэлься! - Малодшы жуаньжуан падкiнуў свой капялюш высока ў неба. Страла прабiла капялюш. - Глядзi! - здзiвiўся ўладальнiк капелюша. - У руцэ памяць засталася!

Як спуджаная птушка, што выпырхнула з гнязда, кружыла Найман-Ана па саразекскiх ваколiцах. I не ведала, што рабiць, чаго чакаць. Цi пагоняць цяпер жуаньжуаны ўвесь гурт, а з iм i яе сына-манкурта ў другое месца, недаступнае для яе, блiжэй да сваёй вялiкай арды, цi будуць падпiльноўваць яе, каб злавiць? Мучачыся здагадкамi, яна аб'ездамi, хаваючыся, падгледзела i вельмi ўзрадавалася, што тыя два жуаньжуаны пакiнулi статак. Паехалi побач не азiраючыся. Найман-Ана доўга не спускала з iх вачэй i, калi яны схавалiся ўдалечынi, вырашыла вярнуцца да сына. Цяпер яна хацела абавязкова, што б там нi было, забраць сына з сабой. Якi ён нi ёсць - не яго вiна, што лёс такi выпаў, што так паглумiлiся над iм ворагi, але ў рабстве мацi яго не пакiне. I няхай найманы, убачыўшы, як калечаць захопнiкi палонных джыгiтаў, як знiшчаюць iх i забiраюць розум, няхай разгневаюцца i возьмуцца за зброю, каб помсцiць. Не толькi за зямлю. Зямлi ўсiм хапiла б. Але за такое зло нельга цярпець iх нават як далёкiх суседзяў.

З такiмi думкамi вярталася Найман-Ана да сына i ўсё думала-перадумвала, як яго пераканаць, угаварыць збегчы гэтай жа ноччу.

Ужо змяркалася. Над вялiкiмi саразекамi апускалася, непрыкметна ўкрадваючыся, хаваючыся па лагах i далiнах чырванаватым змрокам, яшчэ адна ноч з бясконцых мiнулых i будучых начэй. Белая вярблюдзiца Акмая лёгка несла сваю гаспадыню да вялiкага табуна. Промнi сонца, што цiха згасалi на даляглядзе, выразна высвятлялi яе постаць на вярблюджым мiжгорб'i. Найман-Ана была бледная i строгая. Сiвiзна, маршчыны, самотныя думкi ў вачах, як той змрок саразекскi - боль яе незагойны. Вось яна дасягнула статка, паехала памiж жывёлiнамi, стала аглядвацца, але сына не вiдаць было. Яго верхавы вярблюд з паклажай чамусьцi вольна пасвiўся, цягнучы за сабой повад па зямлi... Але самога яго не было. Што з iм?

- Жаламан! Сын мой Жаламан, дзе ты? - стала зваць Найман-Ана.

I, трывожна азiраючыся па баках, не заўважыла яна, што сын яе, манкурт, хаваючыся ў цянi вярблюда, ужо цэлiўся, стаўшы на калена, нацягнутай на цецiве стралой. Бляск сонца перашкаджаў яму, i ён чакаў толькi зручнага для выстралу моманту.

- Жаламан! Сын мой! - звала Найман-Ана, баючыся, што з iм нешта здарылася. Павярнулася ў сядле. - Не страляй! - паспела ўскрыкнуць яна i толькi панукнула белую вярблюдзiцу, каб павярнуцца тварам, але страла коратка свiснула, упiваючыся ў левы бок пад руку.

Гэта быў смяротны ўдар. Найман-Ана нахiлiлася i стала цiха падаць, чапляючыся за шыю вярблюдзiцы. Але перш упала з галавы белая хустка, якая ператварылася ў паветры ў белую птушку i паляцела з крыкам: "Успомнi, чый ты? Як тваё iмя? Твой бацька Даненбай! Даненбай! Даненбай!"

З таго часу, кажуць, стала лятаць у саразеках па начах птушка Даненбай. Сустрэўшы вандроўнiка, птушка лятае каля яго з крыкам: "Успомнi, чый ты? Чый ты? Як тваё iмя? Iмя? Твой бацька Даненбай! Даненбай, Даненбай, Даненбай!.."

Тое месца, дзе пахавана Найман-Ана, стала называцца ў саразеках Ана-Бейiт - Мацярынскi спачын...

Ад белай вярблюдзiцы Акмаi засталося многа патомства. Самкi ў яе раду ўдавалiся ў яе, белагаловыя вярблюдзiцы былi вядомыя кругом, а самцы, наадварот, нараджалiся чорнымi i магутнымi, як цяперашнi Буранны Каранар.

Пакойны Казангап, якога цяпер везлi хаваць на Ана-Бейiт, заўсёды даказваў, што Буранны Каранар не з простых, а - род яго бярэ пачатак ад самой Акмаi, славутай белай вярблюдзiцы, што засталася ў саразеках пасля смерцi Найман-Аны.

Едыгей ахвотна верыў Казангапу. Чаму б i не... Буранны Каранар быў варты таго... Колькi ўжо было выпрабаванняў i ў добрыя i ў цяжкiя днi - i заўсёды Каранар выручаў. Вось толькi дурны ўжо вельмi робiцца, калi ў гон iдзе, у самыя халады гэта з iм здараецца, i тады ён лютуе, страшна лютуе, i зiма лютуе, i ён. Дзве зiмы падрад. Спасу няма нiякага ў такiя днi... Аднойчы ён падвёў Едыгея, моцна падвёў, i быў бы ён, скажам, ну, не чалавекам, а хоць разумнай iстотай, нiколi не дараваў бы Буранны Едыгей той выпадак Бураннаму Каранару... Але што ўзяць з вярблюда, якi здурнеў у пару злучкi... Ды справа ж не ў iм. Хiба можна крыўдзiцца на жывёлiну?..

VII

Канец лета i пачатак восенi 1952 года ўспамiнаў Буранны Едыгей з асаблiвым пачуццём былога шчасця. Нiбы па чарадзейству спраўдзiлася ўсё, што прадказаў Едыгей. Пасля той страшэннай гарачынi, ад якой нават саразекскiя яшчаркi прыбягалi на парог жылля, ратуючыся ад сонца, надвор'е раптам змянiлася недзе ў сярэдзiне жнiўня. Схлынула раптам нясцерпная гарачыня, i паступова стала прыбываць прахалода, хоць па начах можна было спаць спакойна. Бывае такая раскоша ў саразеках, год на год не прыходзiцца, але бывае. Зiмы заўсёды аднолькавыя, заўсёды суровыя, а лета iншы раз i падабрэе. Такое здараецца, калi там, у вышынi, як раскахваз ажглйчы Елiзараў, мяняецца напрамак цячэння нябесных рэк. Елiзараў любiў расказваць пра гэта. Ён гаварыў, што зверху цякуць велiзарныя рэкi, бесперапынна рухаючыся, ахоплiваюць увесь зямны шар. I, уся захутаная вятрамi, Зямля плыве па кругах сваiх, i вось гэта i ёсць бег часу. Цiкава было паслухаць Елiзарава. Такiх людзей пашукаць трэба, рэдкай душы чалавек. Паважаў яго Буранны Едыгей, Елiзарава, i той адказваў яму тым жа. Дык так вось, значыць, тая нябесная рака, што прыносiць спякоту, яна нараджаецца высока i, знiжаючыся, натыкаецца на Гiмалаi. А Гiмалаi ж бог ведае дзе, але ўсё роўна на Зямлi, i таму зусiм недалёка. Паветраная рака натыкаецца на Гiмалаi i паварочвае назад; у Iндыю, у Пакiстан яна не трапляе, там усё такая ж гарачыня, а над саразекамi яна расцякаецца ўжо на зваротным шляху, таму што саразекi, нiбы тое мора, адкрытая вольная пространь...

Як бы там нi было, вельмi харошы выдаўся ў тым годзе канец лета i пачатак восенi. Дажджы ў саразеках рэдкiя. Кожны дождж запамiнаецца надоўга. Але той дождж запомнiў Буранны Едыгей на ўсё жыццё. Спачатку навалакло хмар, неяк нават нязвычна было, калi схавалася вечна пустая глыбiня застаялага саразекскага неба. Стала прыпарваць, зрабiлася невыносна душна. Едыгей у той дзень быў счэпшчыкам. На тупiковай лiнii раз'езда заставалiся пасля разгрузкi ад гравiю i новай партыi сасновых шпал тры платформы. Яшчэ напярэдаднi разгрузiлi. Як заўсёды, патрабуюць рабiць вельмi спешна, а пасля выяўляецца, што не так ужо i спешна трэба было. Палову сутак пасля разгрузкi платформы стаялi ў тупiку. А на разгрузку ўсе налеглi - Казангап, Абуталiп, Зарыпа, Укубала, Букей, усе, хто не на лiнii, кiнулiся на гэтую тэрмiновую справу. Тады ж усё ўручную даводзiлася рабiць. Ох i пекла было! Трэба ж прыйсцi гэтым платформам у такую спякоту. Але трэба, то трэба. Працавалi. Укубалу нават пачало блажыць. Не пераносiла яна паху гарачых прасмоленых шпал. Прыйшлося адправiць яе дахаты. А потым жанчын усiх адпусцiлi - дома дзецi ад гарачынi даходзiлi. Засталiся мужчыны, у жылу выцягнулiся, але закончылi разгрузку.

А на другi дзень якраз меўся быць дождж, паражняк са спадарожным таварняком на Кумбель вяртаўся. Пакуль манеўравалi ды счаплялi вагоны, задыхаўся Едыгей ад сквару, нiбы ў лазнi салдацкай. Лепш бы ўжо сонца палiла... А машынiст нейкi трапiўся - усё марудзiць i марудзiць, як мокрае гарыць. А тут хадзi сагнуўшыся ў тры столкi пад вагонамi. I абмацюкаў Едыгей таго машынiста ад душы. Той таксама не змоўчаў. Нясоладка было яму ля топкi паравознай. Ад гарачынi ачмурэлi. Пайшоў, дзякаваць богу, таварняк. Пацягнуў парожнiя платформы.

I тут лiвень хлынуў раптам. Прарвала. За ўсю сухмень адзiны дождж пайшоў. Зямля ўздрыгнула, умiг паднялася ў пухiрах i лужах, i пайшоў, i пайшоў дождж, шалёны, яры - ён доўга назапашваў прахалоду i вiльгаць, калi гэта праўда, на снежных хрыбтах самiх Гiмалаяў... Ух гэтыя Гiмалаi! Такая моц! Едыгей пабег дахаты. Чаму, сам не ведае. Проста так. Бо чалавек, калi пападае пад дождж, заўсёды бяжыць дахаты цi яшчэ пад якi дах. Звычка. Але навошта хавацца ад такога дажджу? Ён падумаў так, калi ўбачыў, як уся сям'я Кутыбаевых Абуталiп, Зарыпа i двое сыночкаў, Давул i Эрмек, - узяўшыся за рукi, скакала i прытанцоўвала пад дажджом каля свайго барака. I тое ўзрушыла Едыгея. Не таму, што яны сваволiлi i радавалiся дажджу. А таму, што яшчэ перад пачаткам дажджу Абуталiп i Зарыпа змовiлiся, каб быць разам пад дажджом, з дзецьмi, усёй сям'ёй. Едыгею такое не прыйшло б у галаву. А яны, купаючыся ў залеве, скакалi i крычалi, як гусi залётныя на Аральскiм моры! Гэта было свята для iх, радасць, што прыйшла з неба. Занудзiлiся ў саразеках па дажджы. I хораша стала Едыгею, i сумна, i смешна, i шкада было iх, што так святкавалi кожную светлую хвiлiну на раз'ездзе Баранлы-Буранны.