Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Той ноччу перад выездам некалькi разоў выходзiла яна з юрты. Доўга ўглядалася, услухоўвалася, стараючыся супакоiць, сабраць думкi. Была поўнач ужо, поўня стаяла якраз над галавою, аблiваючы зямлю роўным малочна-бледным святлом. Мноства белых юрт, раскiданых у розных месцах па падножжах увалаў, былi падобныя на чараду вялiкiх птушак, што начавалi тут, на берагах шумлiвых рэчак. Побач з аулам, дзе былi авечыя загарады, i далей, у лагчынах, дзе пасвiлiся табуны коней, чуўся сабачы брэх i неразборлiвыя галасы людзей. Але больш за ўсё хвалявалi Найман-Ану галасы дзяўчат, што спявалi ля загонаў з блiжняга краю аула. Сама некалi спявала гэтыя начныя песнi... У гэтых месцах стаялi яны кожнае лета, колькi памятае, як прывезлi яе сюды нявестай. Усё жыццё прайшло ў гэтых месцах: i калi людна было ў сям'i, калi ставiлi яны тут адразу чатыры юрты - адну кухонную, адну гасцiную i дзве жылыя, - i потым, пасля нашэсця жуаньжуанаў, калi засталася адна...

Цяпер i яна пакiдала сваю адзiнокую юрту. Яшчэ звечара сабралася ў дарогу. Запаслася ежай i вадой. Вады ўзяла як мага больш. У двух бурдзюках везла ваду на той выпадак, калi не адразу ўдасца адшукаць калодзеж у саразеках. Яшчэ звечара прывязала блiжэй да юрты вярблюдзiцу Акмаю. Надзею i спадарожнiцу сваю. Хiба магла б яна адважыцца рушыць у саразекскую глухамань, каб не спадзявалася на сiлу i хуткасць Акмаi! У тым годзе Акмая засталася ялавай, адпачывала пасля двух ацёлаў, i была ў выдатнай верхавой форме. Сухашчавая, з моцнымi доўгiмi нагамi, з пругкiмi падэшвамi, яшчэ не растаптанымi ад непасiльнай ношы i старасцi, з моцнай парай гарбоў i сухой, ладнай галавой, што прыгожа сядзела на мускулiстай шыi, з жывымi, як крыльцы матылька, лёгкiмi ноздрамi, што ёмка забiралi паветра на хаду, белая вярблюдзiца Акмая варта была цэлай чарады. За такую быстраходку ў самым цвеце давалi дзесяткi галоў маладняку, бо яна магла даць добрае патомства. Гэта быў апошнi скарб, залатая матка ў руках Найман-Аны, апошняя памяць ад яе мiнулага багацця. Астатняе разышлося, як пыл, змыты з рук. Даўгi, саракадзённыя i гадавыя ашы - памiнкi па загiнуўшых... Па сыне, на пошукi якога сабралася яна ад прадчування, ад невыноснага смутку i гора, таксама былi спраўлены нядаўна апошнiя памiнаннi, дзе было вельмi многа людзей, усе найманы блiжэйшай акругi.

Калi пачало развiдняць, Найман-Ана выйшла з юрты, ужо гатовая ў дарогу. Пераступiла парог, спынiлася, прысланiлася да дзвярэй, задумалася, абводзячы паглядам сонны аул перад тым, як пакiнуць яго. Усё яшчэ прыгожая, стройная, Найман-Ана была адзетая, як i належала для дальняй дарогi. На ёй былi боты, шаравары, камзол без рукавоў паверх сукенкi, на плячах вольна звiсаў плашч. Галаву яна абвязала белай хусткай, сцягнуўшы канцы на патылiцы. Так вырашыла яна ў час сваiх доўгiх начных роздумаў - калi спадзяецца ўбачыць сына жывым, то для чаго жалоба. А калi не спраўдзiцца спадзяванне, то i пасля паспее абгарнуць галаву вечнай чорнай хусткай. Хмурая ранiца згладжвала сiвiзну валасоў i знак вялiкага гора - маршчыны, што глыбока зрэзалi яе лоб. Вочы яе раптам павiльгатнелi, i яна цяжка ўздыхнула. Цi думала, цi гадала, што такое выпадзе перажыць. Але пасля прымусiла сябе супакоiцца, зацiскаючы ўсё ў сваiм сэрцы. "Ашвадан ля iлла хiль алла", прашаптала яна першы радок малiтвы (няма бога акрамя бога) i з тым рашуча накiравалася да вярблюдзiцы. Асадзiла яе на каленi. Ашчэрваючыся i пакрыкваючы, Акмая пацiху апусцiлася грудзьмi на зямлю. Хутка перакiнуўшы перамётныя сумкi праз сядло, Найман-Ана ўзабралася на вярблюдзiцу, панукала на яе, i тая ўстала, выпростваючы ногi i ўзносячы сваю гаспадыню высока над зямлёй. Цяпер Акмая дапяла - перад ёй доўгая дарога...

Нiхто ў ауле не ведаў аб выездзе Найман-Аны, i, акрамя заспанай сваячкi-прыслугi, якая ўвесь час сонна пазяхала, нiхто не праводзiў яе ў гэты час. Ёй жа яшчэ звечара сказала Найман-Ана, што паедзе да сваiх таркунам родзiчаў па дзявоцтву - пагасцяваць i што адтуль, калi будуць паломнiкi, адправiцца разам з iмi ў кiпчакскiя землi пакланiцца храму святога Яссавi...

Яна выехала раней, каб нiхто не дакучаў роспытамi. Ад'ехаўшы ад аула, Найман-Ана павярнула ў бок саразекаў, смутная далячынь якiх ледзь угадвалася ўперадзе ў нерухомай пустынi...

Цягнiкi ў гэтых краях iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункi ў гэтых краях ляжалi вялiкiя пустынныя прасторы Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў. У гэтых краях усякая адлегласць вымяралася ад жалезнай дарогi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна...

А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

З борта авiяносца "Канвенцыя" пайшла яшчэ адна шыфраваная радыёграма касманаўтам-кантралёрам на арбiтальную станцыю "Парытэт". У гэтай радыёграме ў тым жа катэгарычна-папераджальным тоне прапаноўвалася не ўступаць з парытэт-касманаўтамi 1-2 i 2-1, што знаходзяцца па-за Сонечнай Галактыкай, у радыёсувязь з мэтай абмеркавання часу i магчымасцi iх вяртання на арбiтальную станцыю, ва ўсiх магчымых выпадках чакаць указання Абцэнупра.

На акiяне штармiла напаўсiлы. Бурунiла, гуллiва плёскалася цiхаакiянская вада ўздоўж кармы гiганцкага судна. А сонца ўсё гэтак жа ззяла над марскiм прасторам, ахопленым бясконцымi белапеннымi хвалямi. Вецер дыхаў роўным струменем.

Ужо не першы дзень, працяжна пакрыкваючы на хаду i ледзь чутна прышаркваючы, бегла спорнай рыссю белая вярблюдзiца Акмая па лагах i раўнiнах вялiкiх саразекскiх стэпаў, а гаспадыня ўсё падганяла яе i пануквала па гарачых пустынных землях. Толькi на ноч спынялiся яны ля рэдкага калодзежа. А з ранiцы зноў падымалiся на пошукi вялiкага вярблюджага статка, што згубiўся недзе ў бясконцых саразеках.

Тут, у гэтай частцы саразекаў, непадалёку ад пясчанага чырванаватага абрыва Малакумдычапа, што працягнуўся на многiя кiламетры, сустрэлi нядаўна праезджыя купцы таго пастуха-манкурта, якога цяпер шукала Найман-Ана. Вось ужо другi дзень кружыла яна каля Малакумдычапа, баючыся наткнуцца на жуаньжуанаў, але колькi яна нi ўглядалася, колькi нi рыскала, усюды быў стэп, стэп, падманныя мiражы. Аднойчы, паверыўшы ўжо такому прывiду, пераадолела яна доўгi звiлiсты шлях да паветранага горада з мячэцямi i ахоўнымi сценамi. Можа, там яе сын на рынку нявольнiкаў? I тады яна магла б пасадзiць яго за сваёй спiной на Акмаю - i няхай паспрабавалi б iх дагнаць...

Вядома, знайсцi чалавека ў саразеках велькi цяжка, чалавек тут пясчынка, але калi пры iм вялiкая чарада, што займае шырокi прастор, то рана цi позна заўважыш з краю жывёлiну, а потым знойдзеш статак, а пры iм пастуха. На гэта i спадзявалася Найман-Ана.

Але пакуль што нiдзе нiчога не знаходзiла. I ўжо стала са страхам думаць, цi не перагналi гэты статак у iншае месца або яшчэ горш - цi не адправiлi жуаньжуаны гэтых вярблюдаў усiх разам на продаж у Хiву цi Бухару. Цi вернецца пастух з такiх далёкiх краёў?.. Калi мацi выязджала з аула знямоглая ад смутку i сумненняў, аб адным толькi марыла - убачыць сына жывым, няхай ён будзе манкурт або яшчэ хто, няхай не памятае нiчога i не разумее, але няхай будзе гэта яе сын, жывы, проста жывы... Хiба гэтага мала! Але паглыбiўшыся ў саразекi, прыблiжаючыся да месца, дзе мог аказацца той пастух, якога сустрэлi нядаўна купцы, што праходзiлi тут караванам, яна ўсё больш i больш баялася сустрэць сына, такога, скалечанага, не ў сваiм розуме, гэты страх наводзiў на яе скруху i прыгнятаў. I тады яна малiла бога, каб гэта быў не ён, не яе сын, а другi няшчасны, яна гатова была пакорна змiрыцца з тым, што сына няма i не можа быць жывога. А едзе яна толькi дзеля таго, каб паглядзець на манкурта i пераканацца, што спадзявалася яна дарэмна, i, пераканаўшыся, вернецца, i перастане мучыцца, i будзе дажываць свой век, як наканаваў лёс... Але пасля зноў невыносны смутак нараджаў жаданне знайсцi ў саразеках не каго-небудзь, а свайго сына, што б гэта нi значыла...

Так, перамагаючы адно пачуццё другiм, яна пераехала праз наступны пакаты доўгi ўзгорак i раптам убачыла вялiкую чараду вярблюдаў, што вольна пасвiлiся на шырокiм доле. Бурыя вярблюды хадзiлi сярод дробнага кустоўя i зарасляў вярблюджых калючак, абгрызаючы iх вяршкi. Найман-Ана прыспешыла як толькi магла сваю Акмаю, - тая пусцiлася з усiх ног, - сэрца мацеры зайшлося ад радасцi, што нарэшце яна знайшла чараду, пасля яна ўся задрыжала ад страху, што зараз убачыць сына, ператворанага ў манкурта. Пасля зноў узрадавалася i ўжо не магла зразумець сябе.

Вось яна пасецца, чарада, але дзе ж пастух? Павiнен быць недзе тут. I ўбачыла на другiм краi далiны чалавека. Здалёк не разабраць было, хто ён. Пастух стаяў з доўгiм посахам, трымаючы на повадзе верхавога вярблюда з паклажай, i спакойна глядзеў з-пад насунутай шапкi на яе прыблiжэнне.

I калi прыблiзiлася, калi пазнала сына, не памятала Найман-Ана, як скацiлася са спiны вярблюдзiцы. Здалося ёй, што яна ўпала, але цi да таго было!

- Сын мой, родны! Я шукаю цябе кругом! - яна кiнулася да яго так, нiбы iх раздзяляла нешта непраходнае. - Я твая мацi!

I адразу ўсё зразумела i зарыдала, топчучы зямлю нагамi, горка i страшна скрывiўшы дрыжачыя губы, стараючыся супакоiцца i не ў сiлах саўладаць з сабой. Каб не ўпасцi, чэпка схапiлася за плячо сына i ўсё плакала i плакала, аглушаная горам, якое даўно навiсла i цяпер абрынулася, падмяла яе пад сябе i схавала. I, плачучы, углядалася праз слёзы, праз налiплыя пасмы сiвых мокрых валасоў, праз дрыжачыя пальцы, якiмi размазвала дарожны пыл па твары, углядалася ў знаёмыя рысы сына i ўсё хацела злавiць яго пагляд, усё яшчэ чакаючы, спадзеючыся, што ён пазнае яе, гэта ж так проста - пазнаць сваю мацi!