Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

- Едыгей! Давай з намi! - закрычаў скрозь патокi дажджу Абуталiп i замахаў рукамi, нiбы плывец.

- Дзядзька Едыгей! - узрадавана кiнулiся да яго i хлопчыкi.

Меншанькi, яму ўсяго толькi трэцi год, Эрмек, пястун Едыгееў, бег да яго, раскiнуўшы ручаняты, разявiўшы роцiк i захлёбваючыся вадой. Яго вочы свяцiлiся невыказнай радасцю, смеласцю i гарэзлiвасцю. Едыгей падхапiў яго, закружыў на руках. I не ведаў, што рабiць далей. Ён зусiм не меў намеру далучацца да гэтай сямейнай гульнi. Але тут з-за вугла з крыкам вышмыгнулi яго дзяўчаткi - Саўле i Шарапат. Яны прыбеглi на галасы i ўзрадавана, шчаслiва i патрабавальна прасiлi: "Тата, давай бегаць!" I Едыгей не стрываў! Цяпер яны ўсе разам, аб'яднаўшыся, шалелi пад несцiханым лiўнем.

Едыгей не спускаў з рук маленькага Эрмека, баючыся, што ён у сумятнi ўпадзе ў лужу i захлiпнецца. Абуталiп пасадзiў сабе на спiну яго меншую Шарапат. I так яны бегалi, радуючы дзяцей. Эрмек падскокваў на руках у Едыгея, крычаў колькi было сiлы,i калi захлынаўся, то хуценька i моцна прыцiскаўся мокрым тварыкам да шыi Едыгея. Вiдаць, збоку выглядала вельмi зварушлiва, бо Едыгей колькi разоў лавiў на сабе ўдзячныя, шчаслiвыя пагляды Абуталiпа i Зарыпы, якiя былi радыя таму, што iх хлапчуку так хораша з дзядзькам Едыгеем. А Едыгею i яго дзяўчаткам таксама было вельмi весела ў гэтай дажджавой забаўцы Кутыбаевых. I мiжволi звярнуў увагу Едыгей, якой прыгожай была Зарыпа.

Дождж раскiдаў яе чорныя валасы па твары, шыi, плячах, i, ахiнаючы яе ад галавы да ног, вада струменiлася па пругкiм, маладым целе жанчыны, акрэслiваючы яе шыю, рукi, клубы, лыткi босых ног. А вочы ззялi радасцю, гарэзлiвасцю. I белыя зубы шчаслiва свяцiлiся.

Для саразекаў дождж - не дождж. Мокры снег паступова, можа, i прасочваецца ў глебу, а дождж, якi б ён нi быў, як ртуць з даланi, збягае з паверхнi ў яры i рвы. Узбурлiць, абрынецца - i няма яго.

Ужо праз колькi хвiлiн у час той залевы ўспенiлiся ручаi i патокi, моцныя, iмклiвыя, напорыстыя. I тады баранлiнцы сталi бегаць i скакаць па ручаях, пускаць тазiкi i карыты на ваду. Старэйшыя дзецi, Давул i Саўле, нават плавалi ў iх па ручаях. Давялося i малодшых таксама пасадзiць у карыта, каб паплавалi...

А дождж усё iшоў. Захопленыя сваiм заняткам, дзецi аказалiся ля самых пуцей, пад насыпам, у пачатку раз'езда. У гэты час праходзiў праз Баранлы-Буранны пасажырскi састаў. Людзi, высунуўшыся цi не па пояс у насцеж адчыненыя вокны i дзверы вагонаў, дзiвiлiся з iх, няшчасных дзiвакоў пустынi. Яны крычалi iм нешта накшталт: "Эй, не ўтапiцеся!" - рагаталi, свiсталi, скалiлiся. Вельмi ўжо смешным падаўся, вiдаць, iхнi выгляд. I цягнiк прайшоў, абмыты лiўнем, разам з тымi, хто праз дзень цi два, можа, пачне расказваць пра тое, што бачыў у стэпе, каб пацешыць людзей.

Едыгею раптам здалося, што Зарыпа плача. Калi па твары цякуць струменi вады як з вядра, цяжка сказаць, плача чалавек цi не. I ўсё ж такi Зарыпа плакала. Яна прыкiдвалася, што смяецца, што ёй вельмi весела, а сама плакала, стрымлiваючы ўсхлiпы, перабiваючы плач смехам i воклiчамi. Абуталiп усхвалявана схапiў яе за руку:

- Што з табой? Табе дрэнна? Пайшлi дамоў.

- Ды не, проста ў мяне iкаўка, - адказала Зарыпа.

I яны зноў пачалi гуляць з дзецьмi, спяшаючыся нацешыцца дабротамi выпадковага дажджу. Едыгею стала не па сабе. Уявiў, як цяжка, мабыць, усведамляць баранлiнцам, што ёсць другое, недаступнае для iх жыццё, дзе дождж не падзея, дзе людзi купаюцца i плаваюць у чыстай, празрыстай вадзе, дзе iншыя ўмовы, iншыя радасцi, iншыя клопаты пра сябе i дзяцей... I каб не бянтэжыць Абуталiпа i Зарыпу, якiя, вядома, толькi дзеля дзяцей паказвалi сваю весялосць, Едыгей рабiў выгляд, што яму падабаюцца гэтыя забавы.

Навалтузiлiся, нагулялiся ўволю дзецi i дарослыя, а дождж яшчэ лiў. I тады ўсе пабеглi дахаты. I спачувальна глядзеў iм услед, любаваўся Едыгей, як беглi Кутыбаевы, побач бацька, мацi, дзецi. Усе мокрыя. Хоць адзiн дзень шчасця ў саразеках.

Трымаючы малодшую на руках, старэйшую за руку, з'явiўся на парозе Едыгей. Укубала спалохана спляснула рукамi.

- Ой, ды што з вамi? На каго вы падобныя?

- Не пужайся, мацi, - супакоiў жонку Едыгей i засмяяўся. - Калi атан п'янее, ён гуляе са сваiмi тайлакамi - дзецьмi.

- Во я i гляджу, што i ты прыняў нешта такое, - усмiхнулася з дакорам Укубала. - Ну, распранайцеся, не стойце як мокрыя куры.

Дождж перастаў, але ён яшчэ лiўся недзе па саразекскiх ускраiнах да самага свiтання, бо чулiся сярод начы глухiя перакаты далёкага грому. Едыгей колькi разоў прачынаўся ад гэтага. I здзiўляўся. На Аральскiм моры, бывала, навальнiца над галавой грукоча - i то спалася. Ну, там iншая справа навальнiцы там частыя. Прачынаючыся, угадваў Едыгей скрозь заплюшчаныя павекi, як сполашна бiлiся ў вокнах, мiльгалi далёкiя, размытыя стэпам зарнiцы.

Снiлася той ноччу Бураннаму Едыгею, што зноў ён на фронце, пад абстрэлам ляжыць. Толькi снарады падалi бясшумна. Выбухi бязгучна паўставалi ў паветры i застывалi чорнымi кучомкамi, цяжка i памалу падаючы. Адзiн з такiх выбухаў падкiнуў яго ўгору, i ён падаў вельмi доўга, падаў з замiраннем сэрца ў жудасную пустату. Пасля ён бег у атаку, вельмi многа iх было, салдат у шэрых шынялях, якiя паднялiся ў атаку, але твараў не было вiдно, здавалася, проста шынялi беглi самi па сабе з аўтаматамi ў руках. I калi шынялi закрычалi "ўра", перад Едыгеем узнiкла мокрая ад дажджу белазубая Зарыпа. Гэта было цудоўна. У сiтцавым плацейку, з рассыпанымi валасамi, у патоках вады, што сцякалi па твары, яна смяялася безупынку. Едыгею некалi было затрымлiвацца, ён памятаў, што iшоў у атаку. "Чаму ты так смяешся, Зарыпа? Гэта не к дабру", - сказаў Едыгей.

"А я не смяюся, я плачу", - адказала яна i працягвала смяяцца пад струменямi дажджу...

На другi дзень ён хацеў расказаць сон Абуталiпу i Зарыпе. Але перадумаў, нядобрым здаўся сон. Не трэба лiшнi раз трывожыць людзей...

Пасля такога вялiкага дажджу пачала спадаць гарачыня ў саразеках, або, як казаў Казангап, кончылiся ўзяткi лета. Стаялi яшчэ спякотныя днi, але ўжо можна было цярпець. З гэтага часу пачала браць сваё перадасенняя раскоша саразекская. Радая была збавенню ад невыноснай гарачынi i баранлiнская дзятва. Ажылi, зноў зазвiнелi iх галасы. А тут перадалi на раз'езд з Кумбеля, што прыбылi на станцыю кзыл-ардзiнскiя кавуны i дынi. I што вось калi жадаюць баранлiнцы - iм могуць прыслаць iх колькi трэба або няхай самi прыедуць забяруць. Гэта i скарыстаў Едыгей. Пераканаў начальнiка раз'езда, што трэба самiм паехаць, а то ж прышлюць - на табе, божа, што сабе нягожа. Той згадзiўся. Добра, кажа, едзьце з Кутыбаевым i выберыце што лепшае. Гэта толькi i трэба было Едыгею. Хацелася вывезцi Абуталiпа i Зарыпу з дзецьмi хоць на адзiн дзень з Баранлы-Бураннага. Ды i самiм добра было б праветрыцца. Так выправiлiся яны, дзве сям'i з дзецьмi, раненька на спадарожным саставе ў Кумбель. Прыхарашылiся. Дзецям здавалася, што яны едуць у нейкую казачную краiну. Усю дарогу радавалiся, распытвалi: а дрэвы там растуць? Растуць. А трава там ёсць зялёная? Ёсць i зялёная. I кветкi нават ёсць. I дамы вялiкiя i машыны бегаюць па вулiцах? А кавуноў i дыняў колькi хочаш? А марожанае там ёсць? А там ёсць мора?

Вецер залятаў у таварны вагон, лiўся роўным прыемным патокам у прачыненыя дзверы, загароджаныя драўляным шчытом на ўсякi выпадак, каб дзецi не ўпалi, хоць на самым праходзе ля краю сядзелi на парожнiх скрынях Едыгей з Абуталiпам. Задаволены быў Буранны Едыгей, што ехалi яны разам, што надвор'е добрае, што дзецi вясёлыя, але больш за ўсё радаваўся Едыгей не за малых, а за Абуталiпа i Зарыпу. Прасвятлелi iх твары. Вызвалiлiся людзi хоць бы на нейкi час ад пастаяннай заклапочанасцi, унутранай гнятлiвасцi. I падумалася тады Едыгею: можа, Абуталiпу будзе дазволена жыць у саразеках як можа i колькi зможа. Дай жа божа!

Прыемна было бачыць - Зарыпа i Укубала шчыра гутарылi мiж сабой пра справы жыцейскiя. I былi шчаслiвыя. А так i павiнна быць, цi многа трэба людзям. Вельмi хацелася Едыгею, каб Кутыбаевы забылi ўсе нягоды, каб змаглi яны ўкаранiцца ў iх баранлiнскiм жыццi, калi iншага не выпадала. Прыемна было таксама Едыгею, што Абуталiп сядзеў побач, кранаючы плячом яго плячо, ведаючы, што на Едыгея можна спадзявацца i што яны добра разумеюць адзiн аднаго без лiшнiх слоў, не абыходзячы балючыя тэмы, тое, пра што няма патрэбы гаварыць. Цанiў Едыгей Абуталiпа за тое, што ён разумны, стрыманы, а больш за адданасць сям'i, дзеля якой жыў Абуталiп, не здаваўся i знаходзiў у тым сiлу. Слухаючы Абуталiпа, Едыгей прыходзiў да думкi, што самае лепшае, што можа зрабiць чалавек для iншых, дык гэта выхаваць дастойных дзяцей. I не з чыёй-небудзь дапамогай, а самому дзень пры днi, па драбнiцы ўкладваючы ў гэтую справу ўсяго сябе.

Вось, здавалася б, дзе толькi нi вучылi Сабiтжана, з самага маленства па iнтэрнатах, па iнстытутах i па розных курсах павышэнняў. Бедны Казангап усё, што меў-зарабляў, аддаваў на ўтрыманне сына ў гарадах, каб не горш чым другiм жылося-былося Сабiтжану, - а што толку. Ведаць-то ён усё ведае, а нiкчэмны, як ёсць нiкчэмны.

Вось i думалася тады Едыгею, пакуль яны разам ехалi за кавунамi i дынямi на Кумбель, што як няма iншага выйсця, то варта Абуталiпу Кутыбаеву асесцi на Баранлы-Буранным. Гаспадарку займець, скацiны завесцi - падымаць сыноў сярод саразекаў як можа i колькi можа. Праўда, вучыць яго розуму ён не стаў, але зразумеў з усiх гутарак, што i Абуталiп так думае, мае такi намер. Бо цiкавiўся ён, як бульбы назапасiць, дзе валёнкi купiць на зiму жонцы i дзецям, сам, кажа, у ботах пахаджу. Ды яшчэ распытваў, цi ёсць бiблiятэка ў Кумбелi i цi даюць кнiгi на раз'езды для карыстання.