Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

говран чарх. Шен хирг дина йаьлла, сутара йаьжна борз, хьалха санна, раз йолчу, амма хIинца йазйеллачу йортахь дIайахара, пхарйелча санна, гай лаьтта а дазделла, астагIа а лелхаш. Говран неI схьадаккха дагахь, гечо лаха вуьйлира Тавсолта. Кхин а лакха, хьалавахча, шорделла хи гомха доггIучохь, йуккъехь гIайреш а нисйелла, кхос-кхоссалуш дехьавелира и. Борз, говррий леттачохь латта аьхнера бергаша. ХIинца а, муж санна, мелачу шен цIийн Iоврашлахь Iуьллура бора кхел. Хьалхарчу цуьнан когех бихкина хилла муш, хедда, кхалкхежиг баьллера.

НеI схьадоккхучохь дацара: дерриг цистинера иза. Берзан кIомсарша йеринера ворта, къамкъарг йатIийнера. Жижиган йаккхий паттарчий йаьхнера маьI-маьIIера. Варо йиллинера. КIайн лепара цергаша йаьшна буност. Йеллачу говран лешна бIаьргаш диллинчохь севццера; цуьнан тIаьххьара бIаьрхиш хIинца а, даза, цхьана меттехь, гинсу санна, дегош, лепара.

Борз йаханчухьа дера дIахьаьжира Тавсолта: генара диках гучу къеначу бIаьргашна халла къаьстира аренан йисттехь йай техка Iаьржа хьоькх. Корта ластийра Тавсолтас: карахь герз а доцуш, гIаш, xIapa ларор вацара цу барзаца. ХIуъу дийцича а, заьIап а вара. Амма… говраххьий… Шена гонах дIасахьаьжира Тавсолта. Тохара ша сехьаваьллачохь, дIанехьо гира цунна цхьа йаьсса гIoтa; тIехь тхов а боцуш, йоьхначу лаппагIан йеккъа гIов лаьттара, мохо а лоькхуш. ТIевахара. Кертахь йоьхна сазгIа а, кхин цхьацца мекхайоьлла аьчган ортхалш а Iохкура. Доьхначу божал чуьра говр терсара. Чухьаьжча, схьагарехь, стохка дуьйна а йохку сеаларш йара маьI-маьIIехь луьстта лецна. Кхоъ говр лаьттара сакхйаьлла, вовшашна йуххе теIаш. Цхьаъ, чераш кIамдеш санна, сонехь, кхерайелла, пенах хьекхалора. Шен карарчу гIожан коьжалгаца, хьаьжа йуккъехь сет догу, чIамарниг схьалаца гIоьртира Тавсолта, иза вукхарел тоьлашха хетта. Жуларан га а хадош, и карара йелира. Важа а дIаиккхира. Цхьаъ, тоьхна баргол хиларна, атта карайеара. Духьлоцин метта, цуьнан когех хьарчийна хилла муш а нисбина, эццигахь карийна, цхьа чхьонкар санна, йуьхьиг стомма аьчган орцха а эцна, казахех тера, говрахь, барзана тIаьхьавелира Тавсолта, кIеда хилийта кIел шен пальто а нисйина.

Арахь буьйса йаьккхинчу говран кхесах бецан хьожа йетталора. ЦIерачух и тарйелла, безам хеташ, кест-кеста охьатаьIий, хьожа йух-йуха чу а узуш, вогIура иза. Аренан хIонехь дегIан ницкъ сабаьлла, сихйира цо говран чабол. «Говрахь ваханчо мох лаьцна, гIаш ваханчо гIаж лаьцна», — дагадеара цунна шен ден кица. Борз йахханчухьа, хица охьа, цуьнан лорах ца хедаш, воьдура и.

ТIаьххьара а цхьана гух тIехваьлча, борз гира кхунна. ТIаьхьавогIу бере а гина, борз аьрру агIорхьа йелира. И хьалхий, Тавсолта цунна тIаьхьий, генна дIадахара xIapa шиъ. Йазйелла а, гIелйелла а, астагIа а йолу борз чехка ца йадалора. ХинкIажахь, эрзашлахь къайлайелира и. Тавсолта дIакхаьчча, говран когаш гоьллец чу а оьхуш, хоттан колд йара. Цхьа вон саьмгалан хьожа кхийтира схьа. Луьстта сорамаш а бевллера гондIа. Йуха ца волуш, майрра чутилира Тавсолта. Кхунна ши пхьагIат хьалхара дIаиккхира борз, тIе корсамаш лаьцна, сийначу кхеранашна тIехула а кхийсалуш. Амма чушершаш, хала оьхура дIа. ТIаьххьара а, логгец чуйахана, хьала а ца йалалуш, йисира борз. Тавсолтина дуьхьал а йирзина, шен ирча Iаьржа доьлаш оьхьуш, кIомсарш ваьштайеттара цо. Хьалхахула тIехилла, гIорадайначу барзана коьртах орцха тоьхна, и дIакарчийра Тавсолтас. ТIаккха, тешнабехках ларлуш, кхин шозза тоьхна корта бохийра. Чукховдийна, хорам беш, логах муш а хьарчийна, борз а такхош, уьшалара схьавелира xIapa.

Борз йакхийчех йара. Хин йистехь, тIера цIока йоккхуш, уьрсаца диллина, ге чу хьаьжча, пунт гергга, йаккхийчу коржамашца жижиг карийра. Оццул иза шех идайаларх а тамаш бира Тавсолтас. Шач хьекхайелла, гIовтална тIелетта сос дIа а йаьккхина, цIехьа волавелира и. ВухавогIуш гу тIе кхаьчча, гена валале, тохара xIapa тIе ца кхачийта борз нацкъарайаьллачохь, цуьнан тоьла а карийра, чохь кIезий а долуш. Чухьаьжна, Тавсолтас, куьг чу кховдошшехь, самукъане цIовзарца берзан кIезано, схьахьаьдда бовха тIеда мотт хьаькхира Тавсолтин куьйгах. Важа кIезий а, цIевзина, схьахьевдира. Тавсолтас сихха йухадаьккхира куьг. Даккхийчу чхернашца, тIе латта а тосуш, леррина дIайуькъира цо тоьла. «Элан кIант аганара а ма гIоттийла, берзан кIеза Iуьргара а ма долийла», — дагадеара. Берзан цIока а йохьуш, цIа вогIуш, ша йуха а къона таллархо хетта, воккхавера иза.

Цунна хIинццехь дуьхьалтуьйсура, берзан цIоканца ша гучуваьлча, колхозехь бен болу тамаш. Амма кхуо эр ду: «ХIара-м борз аьлла хIума дацара… чагIалкх санна, жима… тхан цигахь хуьлура берзалой»…

Эвлан йисте кхаьчча, арыкан хица, баргалш дIайохуш, цIан а йина, гоах тIара а тоьхна, дIахийцира цо беркате говр.

Правлени хьалха гулбелла дуккха а нах бара. Оьрсийн маттахь чIогIа луьйш, мохь бетташ, Сталинан цIе а йохуш, нисса Тавсолтина дуьхьал вогIура, коьрта Iуьйра, кегайеллачу къоьжачу месашца цхьа вехна стаг. Радиоссий, пхьоьханан гIовгIаной цо бохург халла къостуьйтура: «Ша адамийн мийлина цIий хIинца шен хьиэ чу Iаьнна цунна», — бохура цо оьгIазе. Цунна тIаьххье йоьлхуш йогIура Нурседа.

«ХIинца хIун хилла-те?.. ХIокхо вас-х ца йиний-техьа?» — дагадеана, иза шена тIехвалале, сихха йоIе хаьттира Тавсолтас:

— Хьо стенна йоьлху?

— Дада… ца хезна хьуна?.. Сталин велла.

Тавсолта сецира, ойлане вогIавелла ша волччохь, цIоцкъамаш ваьштадоьлхуш. Амма цIеххьашха элира:

— И-м ловр дара вай… кхин вон ма догIийла!.. Ма йелха, йало… чугIo! — йоI цIа хьажийра дас.

Сихачу боларехь, раз урам хадош, схьавеанчу коменданто, хьалха а ваьккхина, дIавигира вехнарг. Правлени хьалха, йаххьаш а кхоьлина нах лаьттара. Радиохула схьахезара гIийла музыка, йукъ-кара Сталинан валарх, цуьнан гIуллакхех, хьуьнарех дош а далош. Цхьаберш, цуьнгара шайна зулам даьлларш а тIехь, боьлхура, и валар новкъадеана а, музыко малбина а. Кхиберш боьхнера: «ХIинца муха дехар ду-техьа, Сталин а воцуш?»

Берахь дуьйна а шайн тIамарх йоьлла оцу цIарца хьалакхиънера дукхахберш. Ткъа хIинца, и ца хилча, пачхьалкх а, дуьне а муха лаьттар ду а ца хаьара. Хилларг доккха хIума дуйла а хууш, вовшашка а хьуьйсуш, дагахь и башха хала а ца хеташ, тийнна лаьттарш а бара. Кериммий, тIевеъна Тавсолтий йуьстахвелира.

— Бакъ дуй? — хаьттира Тавсолтас.

— Бакъду, — корта таIийра Керима.

— Ма доккха хIума гина-кх вайна! — шеха корта хьовзийра Тавсолтас.

— Цхьацца хийцамаш хила мега хIинца.

— ХIунда?

— Хета-кх иштта сан дагна… Сталин халкъан да вацара — паччахь вара. Ткъа пачахь велча, даима а дика хийцамаш хуьлу.

Керим, цуьнгарчу берзан цIоканна тIе пIелг а хьажош, велакъежира:

— CaгIa хуьлда…

— Ма хуьлда соьгара-м йа caгIa а, йа загIа а цунна-м!

Тавсолтина а хетара цхьана хенахь Сталин халкъан да, къаьмнийн бакъволу тхьамда, вуьззина къонах. Амма цунах дог делира цуьнан, хийланна а дагадогIучу, ткъе вуьрхIитталгIачу шарахь. Ткъа дерриг шен къам, хьарччийна, цо махках даьккхича, Тавсолтас неIалт элира цунна. ХIинца диканехьа хийцамаш хирг хиларх дог тешна а вара иза. Айаделлачу дегIаца вогIура Тавсолта цIехьа, берзан цIока а йахьаш, и дIаэца тахана конторехь стаг а ца хилла: «Велча а зулам дели-кх цунах суна!»… — элира цо, улло вогIучу Кериме.

— ХIан-хIа, ишта