Дубянецкі - Неизвестно

- Усё гэта, Алег Андрэевіч, канечне, не значыць, - пачаў ён яшчэ ў калідоры гаворку, - што вас назаўсёды выкрэсліваюць з партыі. Вы яшчэ малады... Пака- жыце, што вы ўсвядомілі свае памылкі, тады праз пэўны час можна будзе раз- гледзець пытанне аб вашым прыёме ў партыю на агульных падставах. А потым... Калі вашыя паводзіны, праца, жыццё будуць бездакорныя ва ўсіх адносінах, - вам можа і будзе адноўлены партыйны стаж з таго часу, калі вы першы раз уступілі ў партыю. А ў нас. таксама ёсць нервы... Вось вы бачылі, як плакала жанчына, калі ёй адмовілі ў апеляцыі. Нам усё гэта таксама нялёгка, мы таксама жывыя людзі... Усяго вам добрага... Ага, праз пяць хвілінаў адчыняць буфет. Перакусіце там, адзначце пропуск, толькі не пратэрмінуйце яго, як учора, каб і вам і нам не рабілі больш заўвагаў. Гэта памяшканне рэжымнае, і парадкі тут строгія...

Паведаміўшы М. Гарбачову пра абмеркаванне яго “асабовай справы” у КПК, што складае цяпер ужо чатыры тамы (320 стар. рукапіс кнігі разам з пасляслоўем Уладзіміра Караткевіча на 22 стар., апроч таго, станоўчыя водгукі вучоных М. Ганчарыка і Ул. Конана, шматлікія разносныя “рэцэнзіі”), Алег кажа ў сваім “Адкрытым лісце”:

- Кнігу “Роднае слова і маральна-эстэтычны прагрэс” мяне прымусіў напісаць глыбокі непакой за стан беларускай мовы ў цяперашняй Беларусі... У меру маіх сілаў імкнуўся не адступаць ад прынцыпаў поўнай праўды і галоснасці, якая, паводле “Правды”, з’яўляецца “мячом, што гоіць раны”.

- Уявіце, што чалавек, які прыехаў у сталіцу Расіі, амаль нідзе не чуе рускай гаворкі... Як у такой сітуацыі адчуваў бы сябе рускі чалавек?.. Любы з вас?.. Альбо, скажам, Лермантаў?.. Герцэн?.. Маршал Жукаў?..

“Кожны чалавек адчувае сябе асабіста прыніжаным і абражаным, калі прыніжаны і абражаны яго народ”. Гэтыя словы Шэварднадзе на юбілейнай сесіі ААН дакладна адлюстроўваюць аб’ектыўную сітуацыю і мой унутраны стан, якія штурхнулі мяне напісаць “Роднае слова.”

Алег прапапануе Маскве “даць санкцыю” мясцовым уладам на выданне ў Беларусі яго кнігі. Гэта, кажа ён, будзе не толькі высокамаральна, але і палітычна мэтазгодна. Гэта азначала б, што:

1) Масква на справе падтрымлівае нармальнае развіццё нацыянальных культу- раў, у т. л. і беларускай - самай уразлівай у плане яе русіфікацыі;

2) Масква рашуча выкарчоўвае памылкі і перакосы мясцовай бюракратыі даперабудовачных часоў;

3) гэта азначала б санкцыю кіраўнікам рэспублікі на кардынальную перабудо- ву гуманітарнай сферы з тым, каб ёю кіравалі людзі, якія сапраўды з’яўляюцца стваральнікамі і носьбітамі гуманітарных каштоўнасцяў беларускага народу.

- Факт публікацыі нашых кніг за мяжою (у тым ліку і прысвечаных балю- чым пытанням) - з’ява вельмі станоўчая. Гэта дае іншым народам аб’ектыўную інфармацыю пра нашае жыццё... А інфармацыя пра нашыя крытычныя, балю- чыя кропкі... калі яна зробіцца аб’ектам пільнай увагі не толькі сяброў, але і недобразычліўцаў, заахвоціць і нас саміх паскораным тэмпам выпраўляць сітуацыю там, дзе гэта неабходна.

- Вядома, ажыццяўляць міжнародныя публікацыі пажадана паводле правілаў, што дзейнічаюць у цывілізаваным свеце, г. зн., перш за ўсё са згоды аўтара. У выпадку з маёй кнігаю, - кажа Алег, - гэтае правіла было парушана. Аднак дра- матызаваць сітуацыю няма ніякай неабходнасці: сакрэтнай інфармацыі ў маім рукапісе не было, яна ў цэлым дае даволі поўную і аб’ектыўную карціну найбольш запушчаных праблемаў развіцця беларускай культуры.

Вельмі наіўны Алег марыць:

- І, як кажуць, “нет худа без добра”: факт парушэння маіх аўтарскіх правоў, магчыма, паскорыць выпраўленне гуманітарнай сітуацыі ў Беларусі і вакол яе (у сістэме ЮНЕСКА, у сістэме міжнароднай інфармацыі і г. д.) на лепшае. Гэта дасць магутны зарад энергіі “чалавечаму фактару” нашай рэспублікі, а на міжнароднай арэне будзе садзейнічаць умацаванню гуманітарнага аўтарытэту СССР і КПСС.

Вось ужо сапраўды страціў Алег усякую рэальную меру. Так і хочацца ска- заць: “Veni, vidi, vici”, каб не горкі для яго вынік у Белакаменай. Вядома, такога “дабра” ад таго “худа” не будзе, як марыць Алег. Але ж дзякуй яму і за тое, што ён зрабіў. Кожны змагаецца даступнымі яму сродкамі.

Апроч гэтай манілаўшчыны, Алег яшчэ і ўнёс прапанову: пры усіх творчых саюзах, таварыствах, аб’яднаннях, фондах “пры ўдзеле Аддзелу культуры ЦК КПСС (ха-ха-ха! - М. Д.) і Міністэрства культуры (!?) стварыць Камітэт гуманітарнага кантролю (??) у якасці вярхоўнага арбітра ў вырашэнні “гуманітарных канфліктаў”...

7 студзеня 1987 году. Яшчэ некалькі словаў пра ўчарашні Алегаў візіт. Як звычайна, ён пакінуў некалькі сваіх новых твораў:

1. “Перастройка душы і розуму. Слугам народаў - да праблемы новага палітычнага і гуманітарнага мысленьня”.

2. “Жыцьцё (Рэха Саламона і Дастаеўскага)”. Нешта накшталт навагодняга віншавання.

3. “Малітва аб адраджэнні Бацькаўшчыны.

У бязьверснасьці амярцьвелай,

Хрысьце, доля наша сплыла

дай нам немачы - Русі Белай - сьвечкай быць Твайго Сьвятла.”

4. “Грэх.

Хай зафыркаюць фарысеі!..

Не забойся душу загубіць,

Цераз літару пераступіць - Калі грэх твой ільдзінку сагрэе.”

“Малітва...” напісалася, як выказаўся Алег, вось у гэты побыт у Маскве, але ж у загорскіх мурох (ён не мог не паехаць пакланіцца ім).

“Грэх” - гэта радкі з вершу, што быў некалі надрукаваны ў “ЛіМе”. У апошнім радку пры друкаванні Алесь Жук слова “ільдзінку” памяняў на “душу”. Так, сказаў, будзе больш зразумела чытачу.

Гэтым казусам Алег хацеў супакоіць Галю з няпрошанай чужой “праўкаю” яе верша. Кажа, куплю кнігу і папрашу, каб Галя сваёй рукою выправіла назад. “Так, дарэчы, я рабіў са сваімі “душой”-“ільдзінкай”, - кажа Алег, - так мне неяк, і не толькі мне Пімен Панчанка ледзь не нанава ў сваёй новай кнізе перапісаў сапсаваны ў цэнзуры верш пра родную мову.

А Галя так і не дакранулася больш да кнігі сваіх дэбютаў...

9 студзеня 1987 году. Нібы працягам папярэдняга запісу ўспрымаецца мне сённяшні “ЛіМ”. На другой яго старонцы традыцыйна пачэснае месца дробнай інфармацыі (?) займаюць вершы Пімена Панчанкі з ягоным сезонна актуальным партрэтам. Кінуўся ў вочы верш “Беларуская мова”. Твор з тых самых, што яшчэ ўчора цэнзура бязлітасна прэпаравала, выкідала, ампутавала.

Апяваючы гэту “старажытнейшую, самую славянскую. вобразную, вольную, пявучую” мову, аўтар з крывавым болем выкрывае тых, хто “адракаецца цяпер” ад яе. “Пакаленнем прагавітых халуёў” называе дзядзька Пімен такіх людзей. Паэт бескампрамісны ў сваёй нянавісці да сённяшніх “вялікадзяржаўнікаў, што разбэшчваюць вялікі [...] народ хлуснёй, лянотай, крадзяжом, што пасылаюць дзяцей у школы з іншай моваю”.

“Я хацеў, нашчадкі, вас праклясці,

Ды люблю сваю зямлю... і не магу”

Так завяршае народны паэт, паэт-патрыёт свой гнеўны зварот да “пакалення халуёў”, выхаванага пануючымі абставінамі.

У Панчанкаўскім творы ёсць глыбокія і нечаканыя падтэксты. І шмат іх тут! Перш за ўсё варта адзначыць два.

Шматзначным, на маю думку, з’яўляецца апошняе двухрадкоўе. Адно з гэтых значэнняў: аўтар не пракляў пакаленне адшчапенцаў, але ж і не дараваў яму здрады ягонай; ён яшчэ, адчуваем, спадзяецца, што яно выправіцца. Ну, дай Бог! А калі гэтая апошняя надзея не спраўдзіцца? Тады, як вынікае з іншага, хоць здавалася б, глыбока зашыфраванага, але ж усё-такі зыркім вокам бачнага, - вайна. Вайна супраць “сваіх” падонкаў! Вайна супраць іх натхніцеляў!

Гэты драматычна рашучы сродак, выказаны ў двух нягучных нібыта, апавя- дальных радках аўтар прыхаваў у самой сярэдзіне свайго вершу, зрабіўшы якраз іх такім чынам сэрцам свайго забалелага паэтычнага “я”.

Паглядзім уважліва на гэтыя радкі:

Пра народ мой церпялівы, працавіты Помняць партызанскія лясы.

Паспрабуй зняць з гэтых радкоў сэнс, магчыма, вымушанага абвяшчэння апош- няй вайны за родную мову і яны зусім не патрэбныя ў кантэксце твору. Не за- будзем і пра сімвалічнае шматкроп’е, што ўспрымаецца тут як сотня клічнікаў!

Калі ўжо казаць пра гэты “ЛіМ”, дык тут і на першай старонцы не палас- ны фотаздымак, як заўсёды, а дыялог Васіля Быкава з чытачамі, які адбыўся напярэдадні новага году ў галоўнай рэспубліканскай бібліятэцы.

Сярод іншых пытанняў В. Быкаў атрымаў і такое: “У чым прычына, што беларуская літаратура дрэнна чытаецца?”

- У гэтым шмат хто вінаваты, - кажа пісьменнік. - Прычынаў тут многа, прычынаў рознага характару. Тут і аб’ектыўныя прычыны, якія выкліканыя не- дальнабачнай палітыкай з боку кіраўніцтва, прычыны, якія ўзніклі самі па сабе, спантанна ў выніку пэўных адносінаў шырокіх народных мас да свае культуры. Прычыны таксама ў пэўнай частцы інтэлігенцыі, якая мяркуе, што значна падыме свой культурны ўзровень, калі адмовіцца ад нацыянальнай спадчыны. Але адмова ад спадчыны, ад каранёў ніколі і нікому не прыносіла карысці. Я ўжо не кажу пра маральны аспект гэтай з’явы.