Тры таварышы (на белорусском языке) - Эрих Ремарк

- Мы потым яшчэ раз праедзем па той вулiцы. Я ўжо раз быў там. Але было зарана. Магчыма, яны паявяцца.

Паволi пайшоў снег. Кёстэр вёў машыну амаль нячутна. Ён часта выцiскаў счапленне i выключаў запальванне. Ён не хацеў, каб нас чулi, хоць чацвёрка, якую мы шукалi, не ведала, што ў нас ёсць машына. Бясшумна, як белы прывiд, мы плылi праз снег, якi падаў усё гусцей. Я дастаў з iнструментаў малаток i паклаў каля сябе, каб нечакана выскачыць з машыны i ўдарыць. Мы ехалi па вулiцы, на якой адбылася трагедыя. Пад лiхтаром яшчэ можна было бачыць чорную крывавую пляму. Кёстэр выключыў святло. Мы ехалi каля самага бардзюра i сачылi за вулiцай. Нiкога не было бачна. Толькi з асветленага шынка чулiся галасы.

Кёстэр спынiўся на скрыжаваннi.

- Застанься тут, - сказаў ён, - я зазiрну ў шынок.

- Пойдзем разам, - не згадзiўся я.

Ён кiнуў на мяне позiрк, якi я запомнiў з таго часу, калi ён адзiн хадзiў у разведку.

- У шынку я нiчога ўсчынаць не буду, - сказаў ён. - Ён можа ўлiзнуць ад мяне. Я толькi гляну, цi ёсць ён там. Мы тады пачакаем яго. Застанься тут каля Готфрыда.

Я згодна кiўнуў, i ён знiк у завiрусе. Сняжынкi бiлi мне ў твар i раставалi. Мне раптам зрабiлася не па сабе, што Готфрыд закрыты, як быццам ён ужо не з намi, i я адкiнуў плашч з твару. Цяпер снег падаў яму на твар, на вочы, на вусны, але не раставаў. Я ўзяў сваю хусцiнку, абцёр яго i зноў накiнуў на яго плашч.

Вярнуўся Кёстэр.

- Няма?

- Не, - адказаў ён.

Ён сеў у машыну.

- Мы праедзем цяпер па iншых вулiцах. У мяне такое пачуццё, што мы яго вось-вось сустрэнем.

Матор зароў, але тут жа сцiшыўся. Мы пацiху ехалi праз белую завiрушную ноч, з вулiцы ў вулiцу, на паваротах я прытрымлiваў Готфрыда, каб ён не з'ехаў. Час ад часу мы спынялiся, ад'ехаўшы метраў сто ад якога-небудзь шынка, i Кёстэр шырокiмi крокамi бег назад, каб зазiрнуць у яго. Ён быў апантаны змрочным, халодным шаленствам. Ён не думаў пра тое, што спачатку трэба завезцi Готфрыда. Двойчы ён памыкаўся зрабiць гэта, але потым зноў вяртаўся, бо яму здавалася, што якраз у гэты момант можа з'явiцца чацвёрка.

Раптам далёка наперадзе на пустой доўгай вулiцы мы ўбачылi цёмную групу людзей. Кёстэр адразу ж выключыў запальванне, i мы бясшумна, выключыўшы фары, пад'ехалi да iх. Тыя нас не пачулi. Яны размаўлялi памiж сабой.

- Чацвёра, - шапнуў я Кёстэру. У той самы момант машына зараўла, iмгненна праляцела апошнiя дзвесце метраў, амаль заскочыла на тратуар i з вiскам, ледзь не перакулiўшыся, спынiлася не больш чым за метр ад чатырох, якiя спуджана ўскрыкнулi. Кёстэр павiс, нахiлiўшыся з машыны, яго цела напружынiлася, як сталёвы лук, ён быў гатовы выскачыць. Яго твар зрабiўся няўмольны, як смерць.

Мы ўбачылi чатырох бездапаможных пажылых людзей. Адзiн з iх быў п'яны. Яны пачалi лаяцца. Кёстэр нiчога не адказаў. Мы паехалi далей.

- Ота, - сказаў я, - мы сёння не знойдзем яго. Я не думаю, што ён адважыцца выйсцi на вулiцу.

- Можа, i так, - адказаў ён праз нейкi час i павярнуў машыну. Мы паехалi да дома, дзе жыў Кёстэр. У яго пакой быў асобны ўваход, так што нiкога не трэба было будзiць. Калi мы выйшлi з машыны, я сказаў:

- Чаму ты не захацеў гаварыць палiцыi, як той выглядаў? Нам дапамаглi б знайсцi яго. А мы ж яго разгледзелi даволi добра.

Кёстэр зiрнуў на мяне.

- Таму што мы самi з iм разлiчымся, без палiцыi. Няўжо ты думаеш... - яго голас зноў прыцiх, ён быў прыглушаны i жахлiвы, - што я аддам яго палiцыi? Каб ён атрымаў некалькi гадоў турмы? Ты ж ведаеш, чым канчаюцца ўсе гэтыя працэсы. Гэтыя малойчыкi ведаюць, што знойдуцца добранькiя суддзi! Гэтага не будзе! Кажу табе: калi б яго нават злавiла палiцыя, я заявiў бы, што гэта не той, каб ён сам трапiў мне ў рукi. Готфрыд мёртвы, а той - жывы? Гэтага не будзе!

Мы знялi насiлкi з сядзенняў i праз завiруху i вецер унеслi iх у пакой, i мне здалося, што мы зноў у Фландрыi нясём забiтага таварыша з акопаў у тыл.

Мы купiлi труну i месца на могiлках. Яго хавалi ў ясны сонечны дзень. Мы самi закрылi труну i знеслi яе ўнiз па лесвiцы. Працэсiя была невялiкая. Фердынанд, Валянцiн, Альфонс, бармен Фрэд, Георгi, Юп, фраў Штос, Густаў, Стэфан Грыгаляйт i Роза.

Каля варотаў могiлак мы вымушаны былi пачакаць. Перад намi былi яшчэ дзве працэсii. Аднаго нябожчыка прывезлi на чорным катафалку, другога - на карэце, у якую былi запрэжаны конi, упрыгожаныя чорным i срэбным крэпам. За карэтай цягнулася бясконцая працэсiя жалобнiкаў, якiя ажыўлена размаўлялi памiж сабой.

Мы знялi труну з машыны i самi апусцiлi яе на вяроўках. Магiльшчыку гэта было па душы, бо яму i без таго хапала работы. Мы запрасiлi святара. Мы, праўда, не ведалi, што на гэта сказаў бы Готфрыд, але Валянцiн настояў на сваiм. Ва ўсякiм разе мы папрасiлi святара не гаварыць прамовы. Няхай ён толькi прачытае з Бiблii. Святар быў стары i блiзарукi. Калi ён падышоў да магiлы, то спатыкнуўся i ледзь не ўвалiўся ў яе, - добра, што Кёстэр i Валянцiн падхапiлi i ўтрымалi яго. Але падаючы, ён выпусцiў з рук Бiблiю i згубiў акуляры, якiя хацеў надзець. Яны ўпалi ў магiлу. Святар разгублена пазiраў унiз.

- Не хвалюйцеся, - сказаў Валянцiн. - Мы кампенсуем вам страчаныя рэчы.

- Бог з ёй, з кнiгай, - цiха адказаў святар. - А вось без акуляраў мне не абысцiся.

Валянцiн адламаў галiнку ад прысадаў. Потым ён укленчыў на крайку магiлы, i яму ўдалося зачапiць акуляры i выцягнуць iх з вянкоў. Абсадка была залатая. Магчыма, па гэтай прычыне святару так хацелася вярнуць iх. Бiблiя правалiлася каля сценкi труны. Каб дастаць яе, трэба было б выцягваць труну i лезцi ў магiлу. Гэтага i святар не хацеў.

- Можа, мне сказаць некалькi слоў? - спытаў ён.

- Не варта, - сказаў Фердынанд. - Цяпер жа з iм увесь Стары i Новы запаветы.

Ускапаная зямля востра пахла. У адным камяку варушылася белая лiчынка. Калi магiлу зноў засыплюць зямлёй, лiчынка будзе жыць, ператворыцца ў кукалку, налета вылезе з зямлi i трапiць на святло. А Готфрыд - мёртвы. Ён пагас. Мы стаялi каля яго магiлы, мы ведалi, што яго цела, валасы, вочы яшчэ iснуюць, у iншым стане, але ўсё ж ёсць, i, нягледзячы на гэта, яго самога няма, i ён нiколi ўжо не вернецца. Гэта было непадуладна розуму. Наша цела было цёплае, нашы мазгi працавалi, сэрца гнала кроў па жылах, мы iснавалi, як i раней, як учора, мы не страцiлi нi рукi, нi нагi, не аслеплi i не анямелi, усё было, як заўсёды, зараз мы пойдзем, а Готфрыд Ленц застанецца i нiколi не прыйдзе да нас. Гэта было недаступна разуменню.

Камякi зямлi застукалi па веку труны. Магiльшчык даў нам рыдлёўкi, i цяпер мы хавалi яго - Валянцiн, Кёстэр, Альфонс, я, - як хавалi ўжо не аднаго таварыша. Раптам у маёй памяцi загрымела старая салдацкая песня, старая, тужлiвая. Гэтую песню ён любiў спяваць.

Аргонскi лес шумiць, шумiць,

Тут пахаванымi нам быць...

Альфонс прынёс просты чорны драўляны крыж, такi, якiх сотнi тысяч засталося стаяць на бясконцых радах магiл у Францыi. Мы паставiлi яго ў галавах магiлкi.

- Пайшлi, - нарэшце хрыплым голасам сказаў Валянцiн.

- Пайшлi, - сказаў Кёстэр i не варухнуўся.

Нiхто з нас не варухнуўся. Валянцiн зiрнуў па чарзе на кожнага.

- Навошта? - паволi сказаў ён. - Ну, навошта?

Нiхто не адказаў.

Валянцiн знясiлена махнуў рукой.

- Пайшлi.

Мы пайшлi па пясчанай сцяжыне да выхаду. Каля брамы нас чакалi Фрэд, Георгi i астатнiя.

- Як ён цудоўна смяяўся, - сказаў Стэфан Грыгаляйт. Слёзы пацяклi па яго бездапаможным, злосным твары.

Я азiрнуўся. За намi нiхто не iшоў.

XXV

У лютым я ў апошнi раз сядзеў з Кёстэрам у нашай майстэрнi. Мы былi вымушаны прадаць яе i цяпер чакалi распарадчыка аўкцыёна, якi павiнен быў пусцiць з малатка ўсё абсталяванне i таксi. У Кёстэра быў намер вясной уладкавацца гоншчыкам пры невялiчкай аўтафiрме. Я пакуль што заставаўся ў кафе "Iнтэрнацыяналь" i думаў пашукаць сабе яшчэ работу днём, каб павялiчыць свой заробак.

У двары паступова пачалi сабiрацца людзi. Прыйшоў аўкцыёншчык.

- Ты выйдзеш, Ота? - спытаў я.

- Навошта? Усё выстаўлена, а ён ведае, што да чаго.

У Кёстэра быў змораны выгляд. Па iм гэта не вельмi было вiдаць, але той, хто добра ведаў яго, заўважаў. Яго твар здаваўся больш напружаным i жорсткiм.

Кожны вечар ён выязджаў на машыне, патрулюючы адны i тыя ж вулiцы. Ён ужо даўно ведаў прозвiшча хлопца, якi застрэлiў Готфрыда. Яму толькi не ўдавалася знайсцi яго, бо той, баючыся палiцыi, змянiў кватэру i недзе хаваўся. Усё гэта разведаў Альфонс. Ён таксама чакаў. Але, магчыма, забойцы i не было ў горадзе. Ён не ведаў, што Кёстэр i Альфонс палююць на яго. Яны чакалi, што ён, супакоiўшыся, вернецца.

- Ота, я выйду i пагляджу, - сказаў я.

- Добра.

Я выйшаў у двор. Нашы станкi i астатняе абсталяванне былi расстаўлены пасярэдзiне двара. Справа каля сцяны стаяла таксi, якое мы добра адмылi. Я паглядзеў на сядзеннi i шыны. Готфрыд заўсёды называў машыну "наша верная дойная карова". Не так проста было развiтацца з ёй.

Нехта ляпнуў мяне па плячы. Я здзiўлена абярнуўся. Перада мной стаяў развязны малады чалавек у палiто з поясам. Падмiргваючы, ён круцiў у руках бамбукавы кiёк.

- Прывiтанне! Стары знаёмы!

Нешта мне пачало прыпамiнацца.