Лаьмнашкахь ткъес - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Ткъа хIинца, хьанна хаьа, цуьнга, Свистуновга, цигахь хIун дало? Цул кхераме йу Нохчмахке. Цигарчу хьаннашкахь хIаллак ма йина инaрлийн Граббен, Воронцовн отрядаш. Ткъа мел салтий хIаллакьхилира тIеман тIаьххьарчу шарахь а! XIинца церан лорах ваха деза цуьнан. Барятинскийн кхо бIe эзар салти вара, ткъа Свистуновн ницкъ иттаза кIезиг бу. Цу тIе, ax гepгга – туземцаш. Хьанна хаьа, хало киртиг тIехIоьттича, цара хIун дер?

Дуьхьалбаьхкинчу шелахойн тхьамданаша, сий деш, шайн йуьртахула чекх а ваьккхина, Сиржа-Эвлан дозанашка дIавигира областан начальник. Шелан урамашкахь царна дуьхьалбевлира кечбелла дошлой а, салташна напгIанашца зударий а. Дой хьийзочу береший, боьлуш, салташка чIепалгаш, нехча кхийдочу зударший хоуьйтура шаьш паччахьна а, областан начальникна а муьтIaxь xилар. Александр Павлович тешна вара и спектакль йуьртан тхьамданаша вовшахтоьхна хилaрх а, цуьнан ролаш ловзораш церан доьзалшший, гергарнишший хилaрх а. Царна йукъахь гуш бацара йуьртан къехой. ТІexула тIе, командующина хиънера, шелаxоша Iаьлбаг эккхийначул тIаьхьа, оцу йуьртара дуккха а кегийрхой буьйсанна къайллах имамна тIебахар а.

Сиржаэвлахоша ца гайтира шайн муьтIахьалла. Шен гергaрчу нахах йа таро йолчех ши-кхо стаг тIаьхьа а хIоттийна, эвла йисте дуьхьалвеана йуьртда, областан начальникан куьг лоцуш маршалла хатта дагахь, тIеволaвeлира, амма, хьешан буьрса йуьхь а, кӀоршаме хьажар а гина, геннара корта а таӀийна, сeцира. Йурт йаьсса йара. Готтачу, гомачу урамехула чекхйолучу отрядца бала болуш, деккъа цхьа жIаьлеш доцург, кхин цхьа а са дацара. Ткъа бIaьстeнaн йуьххьехь кенах довла доьлла жен жIаьлеш, кIомсарш йетташ, батойх шеташ оьхуш, керташ тIехьара схьа дера лиэтара хийрачу хьешашна.

Сиржа-Эвлахула чекх а бевлла, Хулхулон ахка чу бирзича, ларлуш оьхура салтий. XIетта гIа даьллачу йуькъачу хьаннаша йукъахьарчийна лекха лаьмнаш лаьттара, шиний агIор тIе а кхозаделла. Селхана-стомарралц, масех дийнахь Веданах хIара ахк дIa a xaдийна, кхузаxь вуьззина да хилла лаьттинeрa Iaьлбаган уггар жигарчу гIоьнчех цхьаъ волу ГIубха. Iаьлбаг арен тIера йухаваьлча, шен отрядца кхузара дIа a вaхана, Гуьнаxь туп тоьхна, сецна, боху, и разбойник, амма, хьанна хаьа, хIокху сохьта иза мичахь тебна Іа? Цунна хIумма а доцург ма ду, шен гIеранца оцу йуькъачу хьаннашкахула берзан йортахь йоццачу хенахь и лам хадийна, схьакхачар.

Ведана боьду некъ дукхахберг xин тогIи чухула дIа бара. Ткъа хIокхунах некъ ала хала дара. Тахана, бокх-боккха тIулг йуьстахтосуш, цIанйича, шолгIачу дийнахь дистина деанчу Хулхулоно тIулгашций, чхернашций, дечигийн чалхаций йузура и тогIи. Оцу новкъа хьала отряд бIaьхаллин низaмeхь йуьгур йу бохург хьехочохь а дацара. Лекхачу бердашна йуккъехула охьа оцу хе йаьккхина тогIи, ткъех гIулч дIа масазза ваха, голайетташ, лаьхьа санна, сетташ, лакха мел вели, гатлора. Кхаа бIе говро цхьатерра тIулгех йеттачу лeнaш тоьхначу бергаша къардинера ахк. Оцу гIовгIанeхь хезийла дацара ломан басахь а, йуькъачу хьуьн чохь а мел доккха тата даьлча а. Дошлоша хьалххе дуьйна каралецнера йуьйлина тоьпаш. Къаьсттина кхоьрура уьш, шайн отряд ахкан гaтте йирзича. Баккъал а, нагахь цхьанхьа кIелонна хиъна цхьа бIе мятежник хилахь, царна хIумма а доцург дара хIара отряд, хьаьддарг-веддарг ца волуьйтуш, хIаллакйар.

Геннахь нийсачу экъанна тIехь Ведана гучуйаьлча, даг тIера цхьа беза мохь дIабаьлча санна, паргIатбевлла, йаxxьаш йекхайелира салтийн. Цхьаболчара ламазна пӀелгаш а туьйхира.

2

Свистунов Нохчмахка вогIу аьлла, разведко хаам беача, Берса волчу сихвелира Іaьлбаг. Цо хьалxxe дaгaлaьцна кехат инарле дIадала аьтто нислора хIинца.

Шеца Овхьад а, Болат а волуш буьйсанна нах охьабийшинчу хенахь Іaьларой-Эвла кхечира иза. Хьешашна дуьхьалвеанчу хIусамдас, хIорш арахь а битина, чу а вахана, гIаттийра Берса.

– Iаьлбаг, шу хIун дохьуш даьхкина? – xaьттира цо, Iаьлбагна мара а иккхина.

– Инарла Вистунов Ведана веана. И ас боху кеxат кийча дуй? Оцу инарле дIакхачо деза иза. Хьанна хаьа, вайн лехамаш кхочушбан Іедал резахила а ма мега. ТІаккха соцур дара эрна цIий Iенор.

Берсас корта хьовзийра.

– Шекончохь гIуллакх ду иза, дан-м. Делахь а, дог ца дуьллур вай. Цхьадерш мукъане а тIелоцур дац-те? Ца лацахь а, вай бехказа хуьлу-кх.

Хьала а гIеттина, вaхана, терхеш тIе йоьттинчу книгаш йуккъера схьаэцна, деана, кехат Овхьаде дIакховдийра Берсас.

– Дешахьа, Овхьад, оцу тIехь дерг. Буьйсанна дика сагац суна.

Овхьад, чиркха улло а вахана, оьрсийн маттахь йаздина кехат нохчийн мaтте гочдеш, деша вуьйлира:

«Цуьнан Воккхалле, Государе-Императоре Александре II-чуьнга.

Иттаннаш шерашкахь бахбелла, эзарнаш ламанхойн а, оьрсийн а синош дIадаьхьна луьра тIом чекхбелира, инарлехула Барятинскийхула нохчийн къоманий, паччахьан правительствоний йукъахь машаре барт хуьлуш. Оцу барта тIехь шина а агIоно бина тIелацамаш правительствона дика хаьа. Нохчийн къомо ларбина шен тIелацамаш, амма правительствос шен агIонгахьарниш кхочуш ца бина. ДIадаханчу йалхитта шарахь машар бу Нохчийчохь, амма халкъана тIехь Iазап а, харцо а лаьтта. И Iазап, харцо, къоьлла, мацалла ца лайелла, гIеттина халкъ.

Иттех де ду нохчийн лаьмнашкахь цIий Iена. И цIий Іена Россин гражданийн – ламанхойн а, оьрсийн a. Тахана цIе йoгу Нохчмахкахь, Aьккхахь, Салатавехь, ЧIебарлахь. Кхана иза нохчийн аренга, тIаккха ДегIастана кхерстар йу. ЦІий Iенор сацар а, летта цIе йайъар а Iедало халкъан лаам кхочушбарх доьзна ду.

Нохчмехкан, Aьккхан, Салатавин, ЧIебарлан тхьамданаша шайн лаам дIахьебо Iедале. Тхан коьрта лехамаш бу:

1. Оха къoбалдо Россин империн чоьхьарчу губернешкахь лелаш долу граждански, суьдан, иштта дIа кхидолу дерриг законаш. Уьш лиэра а, цхьа а тайпа дIасахьийзам боцуш кхочушдан а реза ду тхо.

2. Тхан цхьа а тайпа мостагIалла дац оьрсашца а, йа кхечу къаьмнашца а. Нагахь гIалгIазкхашний, тхуний йукъахь ваьснаш, девнаш делахь, уьш а данне а тхо шинхьарчийн бехкeннa дaц, ткъа Ieдaлaн векалша лелочу харцонийн жамI ду. Амма тxaьш, уьш санна, Россин пачхьалкхан гражданаш хиларе терра, тхайца цхьана махкахь, цхьана лулахь бехачу гIалгIазкхашца экономикин хьелашца а, граждански, политически бакъонашца а нисдар а лоьху оха.

3. Нохчийчохь, къаьсттина лаьмнашкахь, лаьттан мацалла хIоьттина. Хьалха тIом болчу хенахь гIалгIазкхийн дола дIабелла станицашна оьшуш боцу, буьйш-берзош боцуш, тIе къух даьлла, эрна лаьтта мохк, царний, тхуний нийсо йеш, бекъар, тхуна кхочург законехь чIaгIбеш, йуxaнeхьа тхан долабаккхар, цига йарташ, кӀотарш йахка йа, кхузара дIа а оьхуш, иза лело бакъо йалар.

4. Хьалха тIом болуш а, и дIабаьллачул тIаьхьа а ломахь а, аренца а, йарташкара дIа а баьккхина, нохчийн эпсаршний, совдегаршний, динан дайшний совгIатна бекъна эзарнаш десятинаш мохк хьалха хиллачу дайшна йухаберзор.

5. Пачхьалкхан долайаьхначу хьаннех халкъе пайдаэцийтар.

6. Нохчийчуьра тIеман Iедал дIадаккхар а, иза граждански Iедалца хийцар а.

7. Халкъана тIехь латточу Iазапан, харцонан гIортораш, цуьнан бакъойацаран билгало хилла лаьтта Нохчийчуьра йерриг тIеман гIаьпнаш, эскарийн гарнизонаш дIайахар а, цара дIалецна дежийлаш а, цанаш а йарташна йухайерзор а.

8. Нохчашкахь герз дитaр, йа, гIалгIазкхашкара а цхьаьна, массаьргара а дIадаккхар.

9. Дуьхьало йоцуш Грозне, кхечу гIаланашка а мехе,