Dəli Çəmənli - Vahid Çəmənli

Haşiyə içində haşiyə:

Bir meşənin nağılı

Biri var idi, biri yox idi…

Bütün nağıllar belə başlanır. Əvvəlcə, qayğısız yaşayan bir şahzadə ilə şər qüvvələrin tilsimə saldığı sadə kəndli qızı olur, sonra elə həmin şər qüvvələr onları bir-birinə göstərərək, ürəklərinə eşq atəşi salır, onlar da gecə-gündüz bu atəşə yanaraq, bir-birlərinə qovuşmaq üçün sevda yollarına çıxırlar. Çox müsibətlərdən sonra iki aşiq bir-birinə qovuşur. Adətən, bütün nağıllar xoşbəxt sonluqla bitir. Sizə danışmaq istədiyim nağıl isə çox qəmlidir. Başqa nağıllardan fərqli olaraq, bu nağıl pisliklərlə vuruşan ağ atlı bir şahzadənin qələbəsi ilə bitməyəcək. Bu nağılda heç şahzadə də olmayacaq. Çünki bu nağıldakı hadisələr baş verəndə, şahları çoxdan taxtından salıb, yerində özünü dünyanın ən nadir nümunələrindən sayan yoldaşlar oturmuşdular.

Bu yoldaşların başı kommunizmin əsaslarını qurmağa qarışanda meşə öz keyfində idi. Yazda yarpaqlayıb çiçək açır, payızda saralıb solur, qış aylarında dərin yuxuya gedir, ilıq bahar şəfəqləri ilə yenidən oyanıb öz qeyri-adi həyatını yaşamağa başlayırdı. Əslində, bu meşə elə sən deyən böyük deyildi. On-on beş hektar ola, ya olmaya. Amma bu on-on beş hektarlıq meşə bir cənnətməkan idi. İlimiz on iki ay meşənin üstündə bir parça bulud olardı. Yayın qızmar günündə əlini işdən ayırıb beşcə dəqiqəlik meşəyə girəndə elə bilərdin ki, tamam başqa bir aləmə düşdün. Bir sərinlik, bir rahatlıq, bir xoş əhval-ruhiyə insanı ağuşuna alardı. Çox uçarın-qaçarın sığınacaq yeri idi meşəmiz. Adamın inanmağı gəlmirdi ki, traktorların gur-gur guruldadığı tarlaların cəmi beşcə addımlığında kirpilər, tısbağalar, ilanlar, qurbağalar, dovşanlar nə bilim, ta nələr, nələr bu qədər azad, rahat yaşaya bilər. Agacların üstü bülbüllərlə, torağaylarla dolu olardı. Baharda arıların vızıltısından, yayda cırcıramaların cırıltısından qulaq tutulardı. Meşəyə girəni hər canlı oz dilində salamlayardı. Düzdür, meşəmiz meyvə ağaclarından kasad idi, ancaq axtarsan alça, əncir, üzüm tapardın. Amma turş nar sarıdan bolluq idi. Yayın cırhacırında kal nar meyvələri ilə əməlli-başlı döyüş əməliyyatları keçirərdik. Meşədən heç kim nar yığmazdı. Bu turşməzə meyvələr qışın oğlan çağına qədər budaqlarda qalar, üstünə bircə dəfə qar düşdümü, – bal kimi olardı.

Uşaqlığımın ən şirin çağları bu meşə ilə bağlıdır. Hər gün, heç olmasa bircə dəfə də olsa bu meşəyə girərdim. Əlimi qulagıma verib başayardım oxumağa. Burada oxumaq mənə ləzzət verərdi. Bu meşə Sarısöyünlü obasının bəzəyi idi.

Zaman keçdikcə meşəyə sahib çıxmaq istəyən adamlar peyda olmağa başladı. Küncdə-bucaqda hasarlanmış yerlərə rast gəlirdin. Amma bu hasarlar biz cocuqlara mane ola bilməzdı. Onları istədiyimiz yerdən yarıb keçər, ürəyimiz istəyən kimi əylənərdik.

Meşənin kənarında bir palıd ağacı vardı. Adına «ehsan palıd» deyərdilər. Rəhmətlik Salman kişi əkmişdi o palıdı. (İndi Salman kişinin nəvə-nəticələri o palıd ağacı kimi qollu-budaqlıdırlar, maşallah!) Ağac o qədər böyümüşdü ki, o qədər yayılmışdı ki, iki-üç adam onu güc-bəla ilə qucaqlaya bilərdi. Meşəyə kim girsə, mütləq bu palıdın kölgəsində dincini alar, sonra elə oradan başlayaraq meşənin dərinliklərinə doğru aparan cığırlairəliləyər, könlünü-ruhunu təzələyərdi.

1973-cü ildə təhsil almaq üçün Bakıya gəldim. Qış tətillərinin birində kəndə gedəndə xəyalımda palıd ağacı ilə necə görüşəcəyimi, nar bağında necə dolaşacağımı düşünəndə ürəyim fərəhlə dolurdu. Lakin, sən saydığını say, gör fələk… əğstafurullah, kommunistlər nə sayır?

Kənd avtobusu axırıncı dayanacaqda dövrə vurub dayandı. Avtobusdan düşüb meşəyə sarı boylandım. Sarısöyünlünün, qonşu Zəngişalı kəndinin evlərinin damları ğörünürdü. Düşündüm ki, bəlkə qış olduğuna görə agaclar yarpaqlarını töküb, ona görə mənə belə görünür. Amma içimi bir narahatlıq aldı. Addımlarımı yeyinlədib bir az da irəliləyəndə dəhşətli bir mənzərənin şahidi oldum. Meşə yerində yox idi. Əvəzində yenicə şumlanmış ucsuz-bucaqsız bir əkin yeri var idi, bir də kənarda yetim kimi boynunu büküb dayanan tənha palıd ağacı…

Qəhərdən boğazım kilidlənmişdı. Göz yaşları mənə yeriməyə imkan vermirdi. Palıd ağacının yanına necə çatdım, bilmirəm. Başımı onun soyuq gövdəsinə söykəyib hönkür-hönkür ağladım. Dərdlərim bir-birinə qarışdı. Bir tərəfdən meşənin dərdi, o biri tərəfdən içimdə qısa müddət ərzində qəribçilikdə yaşadıgım günlərimin çətinlikləri, kimsəsiz qalan həyətimizin, uçub dagılmaqda olan ata evinin dərdi… Qarşıda məni hələ nələr gözləyirdi… İlahi, bu dərdlər çəkiləsi dərdlər deyildi. Başımı qaldırıb ətrafa baxdım. Ayaqyalın, başıaçıq dolandığım yerləri kədərlə seyr etdim. Anladım ki, nə o meşə var, nə də mənim hələ də ayrıla bilmədiyim qayğısız uşaqlıq çağlarım. Bir də anladım ki, bu kənddə yeni doğulan uşaqların meşəsi olmayacaq. Onların heç birinin bu meşədən, onun gözəlliklərindən xəbərləri olmayacaq. Heç kim onlara bu meşənin nağılını danışmayacaq. Çünki uşaqlarınin «Ata, bu meşəni niyə qırdınız?» sualına cavab verə bilməyəcəklər.

Dərindən köks ötürüb asta-asta evimizə sarı addımladım.

Meşənin nağılı burada bitdi. Amma göydən üç alma düşməyəcək. Heç palıd qozası da düşməyəcək. Çünki, bir neçə ildən sonra tənha qalan palıd ağacı da qurudu…

O zamanlar meşənin qırılması haqqında hörmətli yazıçımız Mustafa Çəmənli də gözəl bir yazı hazırlamışdı. Yazı, Çəmənlidə böyük əks-səda doğurmuşdu. Müstafa müəllim deyir ki, bu yazıya görə hətta onunla uzun zaman küsülü qalan insanlar da olub.

Deyəsən, ürəyinizi kövrəltdim bir az…

Qayıdıram söhbətimə;

Ala-göy üzüm salxımlarını yığıb qoynuma doldurar, sonra bir çəkil ağacının başında düzəltdiyim «kabinetimə» dırmanardım. Başlayardım ala-turş üzümləri yeməyə. Ta burada oxumazdım. Çünki, yerimi bilib, oturduğum «kabineti» əlimdən alardılar.

Belə gözəl uşaqlığım olub…

Yavaş-yavaş böyüdüm, boy atdım. Arzularım da böyüdü mənimlə, bu kəndə, onun bağlarına sığmaz oldu. Bir səhər atamdan qalan köhnə çamadana yığdım bütün arzularımı, ümidlərimi, qardaşım Zülfüqarın verdiyi 40 manatı cibimə qoyub, Ağdam-Bakı avtobusunda çıxıb getdim. Xoşbəxt idim. Yeni arzulara doğru uçurdum. Yeni şəhərlər görəcəkdim, yeni insanlarla tanış olacaqdım, yeni üfüqlər açılacaqdı gözlərimin önündə… Gündüzlər Şahbulağın zirvəsində görünən Koroğlu Qalası, gecələr işığa qərq olan Qarabağ dağları gözlərimin önündən getsə də, əbədi olaraq xəyalıma köçdü. Bu gün o əmin-amanlı günləri andıqca, gözlərim dolur, kövrək xatirələrimin qəlbimdə buraxdığı izlərin ardınca gedirəm. Belə günlərin birində «Mən gedəndə Çəmənlidən» şeri yarandı.

O gün məni səsləmədi görüşə, Şeh gülüşlü, zər çiçəkli talalar. Kimi görən qonaq etdi gülüşə,Yaqut gözlü, ağ libaslı sonalar?

O gün mənsiz naxır döndü kəndimə,Qoyun-quzu əvvəlki tək mələşdi. Bir şıltaq qız odun atdı təndirə, Qığılcımlar qurşaq tutub güləşdi.

Xan çinarım qaşlarını çatdı ki,Bəlkə ola, getmək fikri dəyişə. Bir dolça su bacım elə atdı ki,Kəmənd ola ayağıma ilişə.

 Kimlərə ki, məhəbbətlə baxmışdım,Gizli-gizli, həsrət ilə baxdılar. Bu yerlərdə şimşək kimi çaxmışdım, Gildir-gildir yaş axıtdı buludlar.

 Bağca saldım, bar verəndə getdim mən,Gilələri dəcəl quşlar böldülər. Sərt küləklər çəmənlərin köksündən, İzlərimi yad izi tək sildilər.

 Ürəyinə dərin vurdum düyünü,Gözlərində qəm çağladı bu kəndin. Bir övladı pərvazlandı o günü, Bir yuvası tor bağladı bu kəndin…

Qəribədir, deyilmi? Elə bil ürəyimə dammışdı ki, zaman izlərimi yad izi kimi siləcək bu düzlərdən…

…Qayıdaq söhbətimizə…

Seyid Yusif Ağa, onun verdiyi suallardan sıxıldığımı hiss edib mənə ürək-dirək verdi. O öz elmi, dünyagörüşü ilə məni heyran etdi. Seyid Lazım Ağa ocağına «Nə ömürdü, yaşadım» adlı kitabımı təqdim etdim. Ağa kitabdakı «Dəli Çəmənli haqqında ballada”nı oxuduqca gülümsəyirdi. Ballada Qarabağda el arasında məşhur olan bir deyimin nəzmə çəkilmiş variantı ıdı. Qarabağa hücum edən «yadelli» şahın qarşısına qoşun çıxarmaq istəyən Xan, öz çaparına hər kənddən bir Dəli çağırmağı tapşırır. Xan, Qarabağ mahalının hər kəndindən tanıdığı Dəliləri orduya çağırır. Çapar, xanın tapşırığını yerinə yetirmək üçün ata süvar olarkən, yadına düşür ki, axı Xan Çəmənlidən çağırmaq istədiyi Dəlinin adını demədi. Ay Xan, bəs Çəmənlidən hansı Dəlini çağırım, – deyə soruşanda Xan cavab verir ki, Çəmənlidən kim qarşına çıxsa, bura göndər.

Dəli Çəmənli haqqında ballada…

Qarabağın qucağında,

Allı-güllü,

Ən laləli,

Ən sünbüllü,

Ən bülbüllü bucağında,

Bir kənd vardır.

Çəmənlidir onun adı.

Çəmənlimdir!

Şehə batmış çəmənimdir!

Ürəyimdir!

Dirəyimdir!

Çörəyimdir!

Əbədilik gərəyimdir!

Əbədilik verib mənə

Ulu Tanrı bu diyarı.

Neçə-neçə igidlərin yadigarı.

O sarsılmaz igidlərdən

İlham alıb bu gün mən də,

Böyük dastan yaratsaydım Çəmənlimdən…

Qarabağım, qəm otağım,

Qəza-qədər öz ortağım.

Tale yüklü arzulara

Həsrət qalan

bir yatağım.

Sakit-sakit keçib gedir

Bu zamanın gərdişində neçə insan.

Sənsə belə şax qalmısan,

Şux qalmısan.

Tarixlərdə adın qalıb «Dəli» kimi

Bir vüqarlı

Dəli ömrü yaşamısan.

Dəlidağ tək,

Dəli Kür tək ad almısan.

Sarsıdarmı səni fələk.

Dəli kimi tarixlərdə qalar aldın

Dəli Həsən,

Dəli Domrul,

Dəli Becan,

Tarixlərin neçə-neçə Dəlisi tək,

Bu gün məni bağışlasın

At oynadan babalarım,

Niyə mən də olmamışam

Bəs onların birisi tək?..

Deyirlər ki, bir zamanlar

Bir qəddar şah

diş qıcıyıb bu torpağa.

Ürəyindən Qarabağda

Talan qurmaq gəlib keçib.

Qoşun yığıb,

Hücum çəkib.

Od vuraraq neçə-neçə tarlasına,

Gəlib çıxıb

Qədim Şuşa qalasına

Cuşə gəlib hayqırıbdır:

«Eheey!

Hanı bu torpağın kişiləri?

Mən gəlmişəm bu dağları,

Dərələri oylaq edəm.

Aran məni yandıranda

Bu yerləri yaylaq edəm.

Mən gəlmişəm

Sizdən baci-xərac alam.

Qılıncımın qəbzəsinə

Rəvac alam.

Güc məndədir,

Qüvvət məndə.

Elm, helm, qüdrət məndə.

Atdan düşün,

Qılıncımın altdan keçin,

Sonra rahat əkin, biçin.»

Qəribədir!

Diş qıcıyır hamı bura.

Hamı salır vurhavura.

Anlamırlar,

Bura elə bir diyardır,

Quş uçarsa, qanad salar,

Qatır gəlsə, dırnaq salar.

Bir kimsənin torpağına

Dikməsək də göz heç zaman,

Bizlərə xor baxan gözün

Didəsinə od salarıq.

Biz özümüz

Torpağından bac alarıq!

Qala xanı məşvərətə adam yığdı:

– Balam bu şah at oynadır

Deyir baba,

Burda mənəm,

Bağdadda da kor xəlifə.

İstəyirəm,

Sahib çıxam hər tərəfə.

Anlatmışam neçə dəfə,

Bu fikirdən daşın, bala!

Yığsam əgər

Mən dövrəmə qoşun, bala!

Başsız qalar,

Bu qalada leşin, bala!

Nə yazıq ki, bunu qanmır,

«Dava!» deyir heç utanmır.

Bu gün gərək xəbər gedə

Hər obaya,

Hər yaylağa,

hər çadıra,

Dəliləri yığaq bura.

Əfətlidən Əkbər gəlsin,

Mahrızlıdan Qəmbər gəlsin.

Üçoğlana salın nəzər,

Dəli Həsən harda gəzər?

Hər kənddən bir Dəli gəlsin.

Kəngərlidən Vəli gəlsin,

Ovşarlardan görün kim var?

Lənbərandan Dəli Qafar,

Göytəpədən Dəli Cabbar.

Qiyaslıdan vuran-tutan

Dəli Aslan.

Unutma bax,

Qərvənd,

Xaçın,

Xındırıstan.

Dəli Əhməd,

Dəli Məmməd,

Dəli Qurban!

Quzanlıdan Dəli İmran.

Mərzilidən Dəli Soltan,

Dəli Yaqub Gülablıdan.

Xıdırlıda ayaq saxla!

Dəli Rzanı bura yolla…

Tez yəhərlə köhlən atı,

Hə, igidim durma, atlan,

Tez bura yığ camaatı.

– Ay xan, ay xan…

Heç demədin Çəmənlidən?

Çəmənlidən kimi bura

Çağırım mən?

– Çəmənlidən?..

Çəmənlidən hansı Dəli

qənşərinə çıxsa əgər

Bura göndər!

…O zamandan keçib illər.

İndi xan da

Qəddar şah da tarix olub.

Bu zamanın gərdişindən,

Sənin «Dəli» adın qalıb.

İndi hamı elə bilir,

Dəli olmaq asan işdir.

Dəlixana sarıdan da

Koroğlumuz yoxdu, «şükür»!

İndi çoxu

əsgərliyin orda çəkir.

Sonra ona daşdan keçən

Kağız verir dəlixana.

«Devit be”dir,

silah vermək olmaz ona.

Atasının pul kisəsi,

Cağbacağlı Mersedesi

dura-dura,

Dəli hara,

əsgər hara?

Ağrımasın təki başı,

Kim istəyir töhmət etsin.

O dəlidi-ağıllıdı,

qoy dəlilər xidmət etsin.

Ay papanın gül dəlisi,

Ay mamanın gül dəlisi,

Get özünə başqa ad qoy,

Dəliliyə dəymə, bala!

Dəli sənə tutar bir toy,

Çox özünü öymə, bala!

O dəlilik kağızını cırıb tulla.