Лаьмнашкахь ткъес - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

барз а шарбина, хIара майда эxира. Ткъа ас, уьш Іохку меттиг ца йайта, дIо боьрара беана, хIара тIулг биллира кхуза…

– Дала аьтто болда хьан, воккха стаг.

– Cox-м хирг хилла даьллера, барин. Уьш ирхъухкуш со а вара кхузахь. Берриг а – цхьа пекъарш. Со санна, къенаниш а. Хазахета ма ца гIевттинера уьш Iедална дуьхьал. Нохчий гIевттича, лам чу вада ойла хилира сан. Царах дIа а кхетта, летта вала. Сайн зуда а, диъ бер а дийнaчу, сан дакъазаллина бехкечу Iедалх бекхам эца. Йуха а сeцира. Ас хIун дийр дара цигахь? Дуьнен тIе ваьлчахьана топ кара а эцаза волчу? Майралла ца тоьира. Уьш санна, гIатта а, вала а майралла ма оьшу. Оцу дийнахь уьш леш хьайна гинехьара!

– Со а вара кхузахь.

– Баккъаллий? Гирий хьуна цара Iожалла тIеоьцуш? Къоначара а, къеначара а? БІaьрнегIар ца тухуш! Ткъа царах уггар къенаниг вела а воьлуш велира. Инарлина Чермоевна нанна хьажий, бохура, цо. ЭхI, барин, барин…, – доккха сaдaьккхира воккхачу стага, корта а хьовзийна.

– XIун хилла?

– Хьийзадо аш тхо. Къинхетам бац шуьгахь. Цхьана Дала кхоьллина цхьа адамаш ма ду вай. ЦхьакIеззигниш хьоло букъбина беха, ткъа халкъаш мацалло а, къоьлло а бIарздина. Тамбовхь а, кхузахь а цхьаъ ду. Массанхьа а. Нийсо а, бакъо а йац цхьаннахьа а. Делах кхерац шу. Дегнех тIулг хилла шун. Дала цхьа бекхам оьцур бу шух.

Со вист ца хилира.

– Уьш дIабухкуш хилларг хаьий хьуна? – xaьттира воккхачу стага. – ГIанта тIе а хIоьттина, къамел дина къона стаг дагавогIий хьуна?

– Iуммин кIант Дадий?

– ХIаъ, хIаъ. Цуьнан пIелгах дашо чIуг хилла йезаро йелла. Шен везарна тешамна йа безамна йоIа чIуг луш гIиллакх ду нохчийн. Цуьнан дакъа ор чу тосуш, и чIуг гина шина чалтачна. ЧIуг схьа ца йаьлла, мел ийзaйарх. ПIeлг бистина ма хилла. ТІаккха цушиннах цхьамма, диг тоьхна пӀелг хадийна, схьайаьккхина иза. Муха хета хьуна адамийн сутаралла? И хиъначу Iедало, хьалхалера бехк тIехь а буьтуш, набахте кхоьссина и шиъ. Цхьаболчара вийна, боху, и шиъ, кхечара, йерриг оьмарна каторге вахийтинa бoхуш а дуьйцу.

Соьгара масех цигаьрка а йаьккхина, баьржинчу шен бажана тIaьхьавахара воккха стаг.

Ткъа со сайн ойланашца цхьа висира…

* * *

ХIаъ, къаьхьа дакъа кхочу маршонехьа гIеттинчуьнга. Дуьненан массо махкахь а. XIун хилла маршонна гIевттинчу оьрсийн кIeнтех? Шах Iуьрг а даьккхина, хи чу кхоьссина вийна Болотников. Лобни меттeхь цкъа хьалха межeнaш а йаьхна, тIаьххьара а кортош даьхна Разинан а, Пугачевн а. Къиза хьийзийна, ша-шега вейтира Радищевга. Пхиъ декабрист ирхъоьллира, бисинарш Сибиран каторгашкаxула, кхуза Кавказехула баржийра.

Массо а цецвуьйлу хIокху кхойттанан турпалчу Iожаллех. ХIокху майдана баьхкира уьш, вовшашка лохха къамелаш а деш, забарш а йеш.

Иштта лаьттира уьш кхузахь а, хьалаохка шайн рагI тIекхаччалц. Ткъа Iaьлбага надзирательна тоьхна мийра? Цхьана агIop лаьттачу мундирашка цо дера кхарстийна бIaьрг? Халкъан турпалчу иллица цо тIаьххьара садаIар? Къоначу Дадин къамел! Моьттур дара, иза цхьана банкетeхь дош олуш ву. Ткъа къеначу Iуммас инарла Чермоевн йуьхьадуьхьал тоьхна оьгIазе дешнаш, лечу минoтeхь цуьнан йуьхьа тIехь дисина цавашаре велар?

XIун дара-те царна и собар, къонахалла, ницкъ белларг?

ХІокху кхойттаммо къизаллин а, оьздабацарийн а лараш ца йитина шайна тIаьхьа. Оцу дийнахь церан бакъо йара майрра муьлххачу а халкъан бIаьра хьовса: уьш халкъан маршонeхьа гIевттинера, цара шаьш ма-аллара, цхьана а машаречу, бехкбоцчу адаман са цa дaьккхира, цхьа а сийсаз ца винера. Бакъонан гIуллакхна гIевттина уьш, цхьа тIадам а эхьан томмагIа доцучу оцу халачу некъахула чекх а бевлла, шайн синошца цIена болуш xIyьттура тангIалкхашна кIел.

Дог цIена хилча, атта ду кхерамна, Iожаллина дуьхьалхIотта а, вала а. Дог цIена хилча, майра хуьлу стаг.

XIинца xIокху тIулга кIел лаьттах Іохку уьш кхойтта. Безамехь къона Iaьлбаг, куьце Дада, буьрса Iумма, зоьртала илланча Нурхьаьжа, эгIаза Къосам. Хезаш санна хета Нурхьаьжин кIеда, дуькъа аз. Дадин гIайгIане, амма майра къамел. Iуммин буьрса дешнаш, Къосаман йукъахдисина весет…

Хенан йохалла дIабер бу кхузара хIара тIулг а. Баккъал а, атталла тIехIотта кошан барз боцуш вовр ву-те хIара кхойтта турпал?..

Шайл хьалха нохчийн къоман маршонехьа къуьйсуш, тIеман арахь турпала эгначу, набахтешкахь къиза байъинчу, хIорш санна, тангIалкхаш тIе ирхъоьхкинчу, шийлачу хийрачу Сибрех доьза байъинчу нохчийн халкъан эзарнаш турпалхойн санна?

Амма оцу кхойттаннан дуьххьара ца баьлла и декъаза кхаж.

Каш дац халкъан дуккха а баьччанийн – Булавинан, Болотниковн, Разинан, Пугачевн, иштта кхечийн а, дуьненарчу харцонна дуьхьал маршонехьа, нийсoнeхьа, доттагIаллехьа шайна ма-хуъу, шайн ницкъ ма-кхоччу, амма турпала лиэташ, кху лаьмнашкахь а, Россин йистйоцчу аренашкахь а махках баьхна хийраллехь беллачу эзарнаш маршонан кIентийн…

ШолгIачу книгин чаккхе.

1975–1979 шо.

Мескета

Примечания

1

ТагIа – сторпал.

2

Ӏузара – гIийла, оза, эгIаза.

3

Эдагий – адыгаш.

4

Iаспар – оза, къена говр.

5

Баттам – кхийра кIудал.

6

Чалдам – байракх тIейихкина буткъа гIуркх.

7

Хаьлжаг – байракх (нохчийн шира дош).

8

ТІотІеш – тиша, тIелхигйевлла бедарш.

9

Сенарваьлла – aгIорвирзина, разваьлла.

10

ГІопал хир ву – Далла гергахь бехке хир ву (динан термин).

11

БIaьнбIaьргаш – разведчикаш.

12

Каннибалаш – адамаш дуу акха къам.

13

Инжил – Евангели.

14

В. И. Немирович-Данченко. Вдоль Чечни. «Русские ведомости», 1888 г., январь-февраль, № 27–28.

15

Н. А. Добролюбов. О значении наших последних подвигов на Кавказе. Журнал «Современник», 1859 г. № 11. Н. Добролюбов. Собрание сочинений. М., 1962 г., т. 5, стр. 430.

16

Ишар – пароль.

17

Боьлак – шакъаьстина жима хьун.

18

Окъамаш – йаккхий кескаш.

19

Мерцхалдигаш – олхазарийн тайпа.

20

ЦГВИА СССР, фонд ВУА, дело 6685.

21

Ниша – тоьпан Iалашо лоцу биргIанна буьххьера чIинт (мушка).

22

НитIа – коча хатт.

23

Лахахь далийна инaрлин А. П. Свистуновн дешнаш схьаэцна цо йазйинчу «Очерк восстания горцев Терской области в 1877 году» «Военный сборник», том CCXXVIII