Былое, але не думы - Алесь Марціновіч

— Пачакайце, — успомніў я, — да нас жа заходзіў...

Я назваў С. Цудоўны паэт і празаік, ён часта знаходзіўся пад чаркай. Аднак не толькі такая слабасць была ў яго. С., будучы п’яным (менавіта п’яным, а не проста на падпітку), станавіўся агрэсіўным, мог каго хочаш і куды заўгодна паслаць. Праўда, у той дзень зайшоўшы да нас, ён сядзеў за сталом і драмаў. Тэлефон жа стаяў акурат поруч з ім. Калі раздаўся званок, С. прыўзняў галаву. Адзін з нас зняў трубку і, выслухаўшы просьбу, пайшоў зваць Уладзіміра Андрэевіча. Зразумела, што трубку ён паклаў каля тэлефоннага апарата. У гэты час С. узяў яе і, не разбіраючыся, хто на другім канцы провада, мацюгнуўся.

У нас адлягло на сэрцы. Усё ж ніякай нашай віны не было. Пра што і паспяшаліся сказаць Алесю Харытонавічу. Ён засмяяўся:

— З вамі не засумуеш!

Ніяк не магу сабе дараваць, што аднойчы адмовіў яму ў ягонай просьбе. Прытым яшчэ тады, калі ён працаваў галоўным рэдактарам. Праўда, гэта было зроблена не наўмысна, бо хіба мог я аслухацца свайго непасрэднага начальніка, які да ўсяго так прыхільна ставіўся да мяне. Аднак падвяло ж мяне тое, што сам часта люблю пажартаваць. А тут якраз склалася такая сітуацыя, што паспрабуй разбярыся — усур’ёз гэта сказана ці жартам. Было ж усё наадварот, выглядала так...

Я не належу да тых, хто гатовы паўтараць, як гэта робяць некаторыя, хто нечакана «прозрел» у тым, што пры Брэжневе ў жыцці савецкага грамадства быў так званы «застойны перыяд». Аднак і не магу пагадзіцца, што пры ім усё было добра. Праблем ставала, а шмат у чым і празмерна. Узяць хоць бы забяспечанасць насельніцтва прадуктамі харчавання. Канечне, Беларусь знаходзілася ў лепшых адносінах у параўнанні з некаторымі саюзнымі рэспублікамі. Але паколькі шмат чым мусіла з імі дзяліцца, асабліва са «старэйшым братам», дэфіцыт таксама адчуваўся. Калі свініну ці ялавічыну можна было купіць больш-менш спакойна, ва ўсякім разе пайсці на рынак, то высокагатунковых каўбас, іншых мясных вырабаў, дый шмат чаго яшчэ неставала. Як ні дзіўна, дэфіцытам з’яўляліся нават зялёны гарошак, маянэз.

Не сказаць, каб партыя спакойна ставілася да гэтага, аднак, разумеючы, што запатрабаванні ўсіх не задаволіш, выбарачна падтрымлівала некаторыя катэгорыі насельніцтва. Зразумела, пачынаючы з сябе самой, таму і адкрываліся для партыйна-савецкай наменклатуры спецыяльныя магазіны. Праўда, не забывала партыя і пра рабочы клас. На буйных прадпрыемствах працавалі так званыя сталы заказаў. Але цягам часу падобныя сталы з’явіліся і ў некаторых установах і арганізацыях.

Пасля гэтага пісьменнікі і задумаліся, а чым яны горшыя. Калі дагэтуль на сваіх пленумах, сходах, уключаючы, канечне, і сходы партыйныя, толькі гаварылі пра захаванне мовы, выданне кніг, то, нарэшце, зразумелі, што калі страўнік зранку напоўніць чымсьці дэфіцытным, то і думаецца, і пішацца лепш. Таму і пачалі прымаць захады, каб мець свой стол заказаў.

Хоць і з вялікімі цяжкасцямі, але свайго дамагліся. Аднак, паколькі ў спецзаказаўскі цягнік яны ўскочылі аднымі з апошніх, то Саюз пісьменнікаў БССР забяспечвалі значна горш, чым некаторыя іншыя ўстановы і арганізацыі, не кажучы ўжо аб мінскіх прамысловых прадпрыемствах. Але лепш хоць што-небудзь, чым нічога. Дый часам перападала і нешта вельмі дэфіцытнае, як, напрыклад, індыйскі чай, балгарскія ці румынскія памідоры ва ўласным соку, закатаныя ў слоікі.

З такімі памідорамі і звязана тое, пра што хачу расказаць. Праўда, не абысціся без маленькага ўдакладнення. Калі сёе-тое з прадуктаў можна было выменяць у суседа па чарзе на штосьці іншае, то ахвотнікаў аддаць чай ці таматы ніколі не знаходзілася. Стаю гэта я, значыць, у чарзе, а чарга доўгая, але ўсведамленне, што няхай і праз якую гадзіну ў мяне будзе слоік памідораў і пачак індыйскага чаю самага высокага гатунку, пры тым не звычайны стограмовік, а вялікі, у якім паўкілаграма яго, надае ўпэўненасці ў тым, што трэба трымацца да апошняга.

Цяжка гэта для мяне, ой як цяжка — зусім жа не пераношу чэргаў, толькі ў выключных сітуацыях, калі ці пан, ці прапаў, стаю ў іх, аднак гэта якраз такая сітуацыя. Каб хутчэй бег час, як звычайна, што-небудзь расказваем адзін аднаму. Нарэшце, мэта дасягнута. Атрымаўшы жаданы пачак чаю, слоік памідораў і сёе-тое ў давесак, шчаслівы вяртаюся ў рэдакцыю. Ужо на выхадзе з Дома літаратара сустракаю свайго галоўнага рэдактара.

— Што даюць? — запытаўся Асіпенка.

— Чай, памідоры. — адказваю.

— Памідоры — гэта здорава, — Алесь Харытонавіч не хавае свайго захаплення. — Эх, — уздыхае ён, — шкада, што сёння не мой дзень.

Рэч у тым, што паколькі да стала заказаў было прымацавана шмат наро­ду — самі пісьменнікі, члены іх сем’яў, работнікі перыядычных выданняў, заснавальнікам якіх з’яўляўся Саюз пісьменнікаў БССР, супрацоўнікі Дома літаратара, медыцынскі персанал пісьменніцкай паліклінікі і іншыя, то заказы выдавалі не ў адзін дзень, а замацаваных за гэтым сталом падзялілі на некалькі груп.

— А мо памідоры мне аддасі? — усміхнуўся Асіпенка.

«Жартуе, не іначай, мой галоўны рэдактар», — падумалася мне. Таму і сам я засмяяўся:

— Мне яны спатрэбяцца.

— Асабліва на другі дзень, — адказаў Алесь Харытонавіч з веданнем, — калі ўсё ўнутры гарыць.

— Лепей, чым піва. — згадзіўся я.

На тым і разышліся. Асіпенка збіраўся ехаць на канферэнцыю, што праводзілася ў Слуцкім раёне па адной з кніг Брэжнева. Дарэчы, у маёй роднай вёсцы Казловічы, але асвятляць яе быў накіраваны іншы супрацоўнік «ЛіМа». Не сумняваюся, што калі б Асіпенка ведаў, што я з гэтай вёскі родам, то паслаў бы мяне. Сам ён ехаў для таго, каб надаць гэтаму важнаму мерапрыемству большую вагу.

Мінулася шмат гадоў. Алесь Харытонавіч даўно ўжо знаходзіўся на пенсіі, але па-ранейшаму шмат пісаў. Калі выходзіла ягоная новая кніга, я абавязкова стараўся яе прарэцэнзаваць, адгукаўся і на часопісныя публікацыі. Пастараўся адзначыць і ягонае 70-годдзе. Не толькі для «ЛіМа» артыкул напісаў, але і для «Чырвонай змены», «Настаўніцкай газеты». Здаецца яшчэ для нейкага выдання. Не паўтараўся, шукаў іншыя варыянты. Праўда, павіншаваць яго па тэлефоне палічыў лішнім. Маўляў, навошта? Усё адно газеты чытае.

Неўзабаве быў надрукаваны і новы раман Асіпенкі. Аб’ёмны твор, у якім закраналіся і падзеі трыццатых гадоў мінулага стагоддзя, а таксама тое, што папярэднічала ім. У рэдакцыі «ЛіМа» вырашылі, што лепш будзе, калі я раман не прарэцэнзую, а пагутару з аўтарам, задам яму шэраг пытанняў, што тычацца ўзнікнення мастацкай задумы і яе ўвасаблення. Алесь Харытонавіч на такую прапанову ахвотна адгукнуўся.

Гутарылі ў яго на кватэры. «Нагаварылі» ці не на цэлы лімаўскі разварот. Калі ж асноўная гаворка закончылася, я (ужо і не ведаю з якой нагоды) успомніў пра ягоны нядаўні юбілей. Пасля чаго выцягнуў са сваёй сумкі нумар «Чырвонай змены», аддаў яго Асіпенку.

— А я і не ведаў, што ты пра мяне пісаў не толькі ў «ЛіМе», — прызнаўся Алесь Харытонавіч.

Я назваў і іншыя газеты, у якіх расказаў пра яго творчасць у дзень ягонага 70-годдзя.

— Дзякую, — сказаў Асіпенка і нечакана перайшоў да іншага: — Памятаеш, як ты вяртаўся са стала заказаў з памідорамі?

Такое пытанне падалося мне больш чым дзіўным. Гэта ж трэба — знайшоў пра што гаварыць. Але паспяшаўся запэўніць свайго колішняга галоўнага рэдактара:

— Канечне, памятаю. А яшчэ вы пажартавалі. Маўляў, аддай памідоры мне?

Алесь Харытонавіч паглядзеў на мяне ўважліва і ўздыхнуў так, быццам я, як і тады, не хачу аддаць яму тыя памідоры:

— А я і не жартаваў, — нечакана прызнаўся ён.

— Не жартавалі? — мне не хацелася верыць у ягонае прызнанне.

— Якія маглі быць жарты? — гучна засмяяўся Асіпенка. — Усё нутро тады ў мяне гарэла, а ты мне нейкіх памідораў пашкадаваў!

— То трэба было б дзе-небудзь падлячыцца, — я так вінавата паглядзеў на яго, быццам тое, пра што мы гаворым, адбылося толькі ўчора.

— А я і падлячыўся. Дзякуючы Леаніду Ільічу.

— Як?

— Як-як? Як усе людзі. Пахмяліўся, але ж давялося чакаць, калі канферэнцыя закончыцца.

— А яна такая доўгая была...

— Для мяне, то пэўна.

Сапраўды ўжо: трэба ўмець не толькі жартаваць, а і разбірацца, дзе жарт, а дзе праўда. Прынамсі, аднойчы пажартаваўшы, я, сам таго не жадаючы, пакрыўдзіў вядомага нарысіста Сцяпана Кухарава, якому і так не соладка было.

Ганарар, які «зняў» пенсію

Пра гэта я ўспомніў, калі Сцяпан Іванавіч памёр, і я пісаў для «ЛіМа» невялікі матэрыял у сувязі з ягоным адыходам у вечнасць. Калі што і суцяшала ў такую трагічную часіну, дык толькі тое, што ён, дзякаваць богу, пражыў амаль 92 гады. Усяго нейкі месяц не дацягнуў да гэтага ўзросту. Зразумела, пра тое, што збіраюся зараз расказаць, у тым сваім жалобным слове не згадаў. Як кажуць, не той жанр. А цяпер не магу не ўспомніць.

Стаім мы неяк каля «ЛіМа». Хто курыць, хто проста так. Пакрысе размова завязваецца і пра тое і пра сёе — мала што можна ўспомніць. Кожны стараецца прыгадаць як мага больш смяшнейшы выпадак. А тут якраз і Кухараў падыходзіць. Колішні сувязны, франтавік, дайшоў да Берліна. Вядомы нарысіст, які актыўна пачаў выступаць і ў прозе. Таксама падключыўся да нашай размовы. І таксама штосьці разказваў, з усімі жартаваў. Непрыкметна перайшлі і да літаратурных спраў. Нехта запытаўся ў Сцяпана Іванавіча: