Лаьмнашкахь ткъес - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

– Къам а ма ду, доьзал санна, – элира Овхьада гIайгIане. – Вайшиннан доьзалерчу адамийн а йу тайп-тайпана ойланаш. Массо къомана йукъахь а ду иштта адамаш. Масала, Англис, Францис, Испанис, кхечара а колонеш йацайарх, оцу пачхьалкхашкара къаьмнаш а ма ду къелла къикъдоьлла. И къаьмнаш ма дац и колонеш дIалецнарш.

– Туьйра! – йуха а куьг ластийра Дадас. – Оцу къаьмнийн салтий бац ткъа и мехкаш дIалецнарш? Йа оьрсийн салтий бац ткъа тахана вайн маршо цамзанашца хьоьшурш?

– Нуьцкъах схьа ма лоьхку уьш…

– Хьан йина дуьхьало? Цхьаммо а. Шен цIе йилла а ца хуучу, шен махкахь ког тIе хIотта латта а доцчу салтичунна хьо а, со а адам ца хета. Шен и паччахь шеца мел къиза велахь а, цуьнан Iедалчаша ша хехкахь а, мацалла вуьйш валлахь а, цо дозалла до шен паччахьах. Иза воккхаве Россис дIа мел лаьцначу керлачу коржамах. Оцу хIор а коржамо стамйо цуьнан къоман пачхьалкх, ницкъ ло цунна. Ахь ца хуьлу бахахь а, пайда а хуьлу муьжгашна. Шайн махкахь латта а доцуш, сагIа доьхуш лела муьжгий керла дIалецначу латтанаш тIе дIакхелха. Бухарчу аборигенийн латта ло царна. Изза дина Сибрехь, Йуккъерчу Азехь а, Кавказехь а. Массанхьа а. Изза деш ду дуьне доладелчхьана а.

Хьалха дIаволавелла Хьусайн лохха мохь тоьхна кхайкхира Овхьаде. Шовданна тIe а вахана, голаш тIе а лахвелла, канашкахь эцна хи мелира Овхьада. Балдех чоин пхьош а хьаькхна, Дадина тIевирзира иза.

– ДоттагI, уьш дерриг а дика хаьа суна. ХIара къийсамаш БуритIехь а дукха хилла вайшиннан. Ахь хIуъу дийцахь а, со теша адамашний, къаьмнашний йукъахь нийсо хIуттург хиларх. Амма маршо а, нийсо а вайна хир йац, и ахь дуьйццург дуьйцуш, массо а таьIна Iаxь. Цаьргахьа къийса ма деза, вешан синош а ца кхоош.

Дадас доккха сaдaьккхира.

– ХІокху гIаттамах хиндерг хаьий хьуна? – xaьттира цо.

– Хаьа. Хьошур бу. Пугачевн, декабристийн, кхин-кхин гIовттамаш а санна. Дийна бисинчу гIовттамхошна тоьпаш тухур йу, ирхъухкур бу, каторге бохуьйтур бу.

– XIетте а, веана хьо хIокхарна йукъа?

– Веана. Халкъах ваьлла, ваха меттиг ма бац сан. Вайн халкъ цкъа а маршонeхьа къийсамна йуьстах ца Iийна. Иза цкъа а ца Iийна тийна, шена тIexь латто харцо a, Iaзaп a лoвш. Iийр а дац. Нагахь тхан идеяш хьайн даго къoбaлйеш йацахь…

Дада гIадвахана велавелира. Амма цуьнан велaвaлaрeхь доза доцуш гIайгIа хезира Овхьадна.

– Шек ма вала хьо, Овхьад, – ши белш лаьцна, иза вайн дIасаластийра цо. – ХIара гIуллакх айса дагахь мел къoбaл ца дахь а, кхyьнан дуьхьа сайн са дIалур ду ас. Нагахь хьалххе цхьанхьа ца вожахь, хIара сан маргIала дегI тангIалкхаш кIел кхозуш гур ду-кх хьуна, со йуха ца волуш!

– И хьехор дац вай, Дада. Вай эгнaчохь кхин гIовттур бу! ХIан, схьада хьайн дегІ. Марша Iойла хьо! Кестта гур вайна.

Каде ведда, Овхьад тархашна йуккъехула къайлаваьлча, корта а хьовзийна, доккха са а даьккхина, йухавирзира Дада. Цo ойла йора Овхьадан. Дадин боллу аьтто бара цуьнан ирсана тIе некъ баккха. Дадичул а тIех. XIетте а, шен лаамехь гIаттамна йукъавaхана. Шен лаамехь шен коча муш хьарчийна-кх…

3

Хьеха тIе богIучу некъаца, йукъ-йукъа шишша стаг хIоттош, кхаанхьа ха дара. Кхуза вогIург кхаанхьа теллина чекхвала везара. ХIор а хан шатайпа ишар йара, цхьанхьа галваьлларг мостагI вуйла хуийла долуш.

ТІaьххьара ха долчохь шен накъоcтца буьйса йаьккхира Ишин БугIас, цхьа а тайпа кхерам ца хаалуш. РоггIана набарна охьа а вуьжура и шиъ. Сатосcучу хенахь, гIеттина, шен накъост вижа а витина, дIахьаьжча гIаш некъ берриг гучу тарха тIе а хиъна, улло топ а йиллина, кетарх хьаьрчиpa БугIа. ТІyьна а, шийла а йара гуьйре. Кхузахь йохлуш йац малх лакхабаллалц. Тховса ха дича, шина буьйсанна мукъа ву иза. Кхузахь деш хIума дацарна йахло хан. Ойланаш йеш хан йацйан а гIерта БугIа. Дага ца лоьцуш хIун дуьсу? Йурт, доьзал, гергaрниш, йуьртахой. Йурт-м йагийнера цуьнан, ткъа йуьртахой мичахь бу хаац-кх. Цхьаберш, салтий дIабахча, йуха а баьхкина, дерзина пенаш а къевлина, чубирзина. Гуттар а шаьш бехке хетарш хIокху лаьмнашкахь левчкъина. Цхьадика, БугIин шен доьзал бац, ткъа да-нана а, хIокхул кегийра бераш а хьалххе арен тIера цхьана йуьрта гергaрниш болчу бахана.

Шен бералла а дагалийцира БугIас. ТІаккха, цхьацца де йа шераш хоьрцуш, къоналлина тIе a вeapa. Шен йезарцa шa Iийна синкъepaмaш, ловзарш карла а дехира. Гила борз санна, хIокху лаьмнашца хIара болар идийна вер вуй-те ша аьлла, ойла а йира. Дена неIалт хиларг, церан йуьртда Базо ма ву хIокхунна бехке! БугIа тIехьийза Азни ма йигнера цо шен кIантана, йоьIан бертаза, нуьцкъах. КIанта йадийнера, ткъа йоьIан вежарий а, БугIа а бекхам эца гIоьртича, Базос Iедале даьккхира. Пурстоьпо, милцой а бахкийтина, лаьцна вигна, Шуьйта-гIопеxь масех буьйса йаккхийтира БугIе. ХIара цIа хоьцург, дов ца кIамдира дас, тIаьххьара йетт а боьхкина, ахча делира йуьртдена. Цунах ах йуьртден кисанахь дисира. Кхерайелла сeцира Азни а. Вежарий а йуxабевлира. Машарна йукъабевллачу нахах бахьана а дина. Йуьхьанца дуьйна а цара лелориг доггах ца хийтира БугIина. Уьш бехказлонаш йуйла хиира тIаьхьа. БугIа хIумма а вац. Къехочун кIант. Ткъа Садо йуьртдeн кIант ву. БугIе хьаьжча, хьолахо ву иза. Залмин Дадас кхайкхам бича, БугIа уггар хьалха хIоьттира цунна улло. Базох бекхам эца. ХьастагIа шен куьйга цуьнан цIенош дагийра БугIас. Йеa мaьIIe a вуьйлуш, цIе туьйсуш. Пайда бац, Базо а, Садо а ца вийча. Амма вуьйр-м ву.

Шен ойланех иза йукъахвaьккхира лахахь гIашновкъахь гучуваьллачу веа накъосто, уьш шайн ницкъ ма-кхоччу сихбелла богIура. Чхерашна тIехула кхийсалуш, некъ вуочохь биълара тийсалуш.

– XIун хилла? – xaьттира БугIас накъостий гергакхаьчча, тарха тIера чу а иккхина.

– Салтий бу богIуш!

– Ой, топ хIунда ца кхоьссира аш?

– ТІаккха тIаьхьара бевр бацара уьш. Лахара йуxабоьрзур бац-те аьлла, лечкъаш схьадогIу тхо.

Сихбелла богIу хехой уггар хьалха Дадина гира. Цара биначу хаамо меттахбехира йуург схьайаларе хьоьжуш Iен хьехара нах.

– ТІамна кечдала деза вай, – элира, Іуммина тIе а вахана, Дадас.

– Тодакх! – кIанте хьаьжира Iумма. – Эпcap ву, Дала витахь! Цара сарале, цхьогал санна, кIур бина, схьалоьцур ду вай хIокху хьехахь. Довда кечло сихха! МитIа, некъ гайта хьалхавала! Кхузахь дала йиш йац вайн. Къийса деза.

Сов-ков хIуманаш Iадда а йуьтуш, герз, диг, кхин цхьацца оьш-оьшург схьа а эцна, арабовла кечбелира нах. Йеккъа цхьа Марха йара очакх тIехь кхехкачу йай уллохь, ши куьг охьа а хецна, хIоьттина лаьтташ.

– Хьо стенга хьоьжу? – цунна тIевирзира Іумма.

– Со ца йогIу.

– Ца йогIу боxург хIун ду? Же, ма Iе!

Мархас корта ластийра.

– ДІaгIo, Iумма-Хьаьжа. Со лелалур йац шуьца лаьмнашкахь.