Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке) - К Тарасов

Хiба адбiлiся б ад Бурундая, калi б не было моцнага Наваградка? Уселiся б на карак татары, як у Разанi сядзяць, калi б не яго, Мiндоўга, адзiная валадарная воля. Змянiлася жыццё за апошнiя дваццаць гадоў гэтак неспадзявана, як раней за стагоддзi не мянялася. Толькi дурны можа сумаваць аб прыяцельстве дробных князёў у тыя дзедаўскiя часы. Тыя дзяды пра татараў не ведалi, пра немцаў краем вуха пагалоскi чулi. Такiх магутных ворагаў нiколi Лiтва не мела. Што ў параўнаннi з iмi наезды мазураў цi русiнаў? Наедуць - праз год атрымаюць наезд у адказ. А паспрабуй сваiмi крэўскiмi, кернаўскiмi, гальшанскiмi дружынамi на татараў наехаць! Цi на крыжацкiя замкi! Няхай паспрабуе Даўмонт сваiмi пяццю сотнямi хоць бы Наваградак аблажыць. Што застанецца ад яго праз гадзiну? Пачастунак груганам ды лужына крывi.

Уся бяда малых людзей у тым, думаў Мiндоўг, што яны дрэнна кемяць, марудна думаюць пра самае важнае ў жыццi. Чаму немцы лёгка прусаў падпарадкавалi? Бо мелi прусы восем старэйшых князёў, а вялiкага памiж сабой абраць не здолелi. I нiхто з васьмi не наважыўся стаць вялiкiм ды iншых сваiм мечам сабе падначалiць. Пры патрэбе - забiць. I на Лiтве так вялося, пакуль ён, Мiндоўг, не вырашыў, што стане вялiкiм князем. I насуперак агульнай нязгодзе, перашкодам, мноству ворагаў стаў. Было ў яго трыста ашмянскiх кметаў. Цяпер дваццаць тысяч садзяцца ў сядло, калi ён аб'яўляе паход. Ён - першы вялiкi князь Лiтвы. Ён i Полацак здолеў прыяднаць, i землi дрыгавiчоў. Ён першы вялiкi князь Лiтвы i Русi. Але пра што, пра каго ён, вялiкi князь, змушаны думаць пасярод ночы? Пра якiхсьцi Даўмонта, Гаторпа, Любеня, пра iх дробныя крыўды, iхную зайздрасць, iхную братнюю нянавiсць, непрыязнасць да зменаў. Цяжка з тымi, у каго глузду ў галаве менш, чым пыхi. Забiць iх - вось тады думаць пра iх не прыдзецца. А калi шкадуеш iх забiваць - яны сваё месца не ведаюць, злуюць, востраць мечы, ад iх жа i абараняцца трэба не менш пiльна, чым ад крыжакоў.

Але, праўду кажа Агна, Даўмонт жывы, i жывыя прыязныя да яго Гердзень ды iншыя нальшанскiя ўладары. Хоць кожны з iх паасобку яму не пагроза i наогул нiкому не пагроза, але зграя груганоў i лiса па полi ганяе... "Ён жывы!" Хiба гэта надта разумны доказ? Ну, жывы. Пакуль што жывы. Ягонае шчасце. Няхай парадуецца - зноўку жанiх. Але калi жывы Даўмонт перашкаджае Агне адчуць сябе гаспадыняй Наваградскага замка, значыць, Даўмонту лепш не жыць. Дзяцей не мае. Калi возьме каго ў новыя жонкi заўтра, дык дзiця захныча праз год. А калi за гэты год Даўмонт загiне, дык крэўская зямля адразу далучыцца да Наваградка. Ды хоць i дзiця будзе, што з гэтага вынiкае? Яшчэ адзiн няшчасны на белым свеце. Можна i мечам Нальшчу прылучыць. Хоць заўтра. Даўмонт уцячэ i будзе дадзяваць наскокамi на межах. I ўся гэтая зграя дробных гаспадароў у Дзяволтве i Жамойцi, пазбягаючы гэтакай долi, злучыцца, каб шкодзiць Наваградку. Таму лепш iсцi зведаным шляхам - збiраць iх разам у паход, а ў бiтвах заўсёды частка князёў гiне, i частка iхных палкоў гiне, крыўдаваць няма на каго - каму жыць, каму крумкачоў кармiць, пазначае Мерцва. Хто застаўся жывы - усё адно знядужаны. А хто загiнуў - той пасля хаўтураў забыты. Як Ердзiвiл-небарака. Хто сёння аб iм прыгадвае? Быў - i няма. Тое ж i з Даўмонтам можа здарыцца. Не прыйдзецца слухаць скаргi, што жывы. Ну, жыў, а цяпер ляжыць у полi, невядома дзе яго маглiцу шукаць. Удава. Няўжо лягчэй зробiцца на душы, калi паведамяць, што Даўмонта немцы цi валыняне забiлi? Тады, як заведзена, роспачна паплакаць - i выкраслiць з памяцi. Маўляў, што зробiш - вораг забiў! Вольная! Можна без болю ў сэрцы замуж iсцi. Не сваёй воляй лёс мяняю, а гэта сякера нямецкая цi валынская змянiла. Немцаў клянiце, мяне шкадуйце... Што мужчынская памяць, што жаночая - нядоўгi час жыве. I ўжо тады, як у людзей прынята, - радуйся жонка новаму мужу, выконвай усе абавязкi, як сястра твая дванаццаць гадоў выконвала. Не, далёка пакуль Агне да княгiнi, калi так адчувае. Марта мацнейшая была...

11

Князь Трайнат атрымаў вестку аб смерцi Мiндоўгавай жонкi ў той дзень, калi Марту пахавалi. З гэтакiм жа спазненнем ён даведаўся пра жанiцьбу свайго роднага дзядзькi, якую той учынiў пасля трэцяга памiнальнага кубка. Вестка пра ганьбу, што абрушыў Мiндоўг на маладога Даўмонта, прынесла Трайнату задавальненне. Ашчаслiвiў яго дзядзька сваiм нечаканым глупствам. У найлепшым сне не магла прыснiцца такая ўдача. Цяпер ён без клопату атрымлiваў надзейнага паплечнiка супраць старога Мiндоўга. Можна лiчыць, радаваўся Трайнат, што Мiндоўг сам вырашыў пакласцi галаву на калоду. Застаецца ўзняць сякеру. Даўмонт шчаслiва i падыме, i апусцiць. Больш зацятага забойцу для сябе Мiндоўг ужо не падрыхтуе. Дарэмна паклёпнiчаюць тэўтонскiя рыцары, што ў жамойтаў дрэнныя багi. Вось сведчанне, што яны клапатлiвыя пра свой народ: абрыдзеў жамойцкiм багам iх шматразовы здраднiк, i падштурхнулi яны яго да шаленства. Забраць у жывога князя жонку - зразумела, не навiна, але каб спарахнелы дзядзька забiраў сабе жонку ў пляменнiка, такога паданнi лiтвы i жамойцi не ведаюць. Нездарма кажуць: сiвiзна ў галаву - чорт у рабрыну. Прыдзецца князю Мiндоўгу плацiць за старэчы юр. Неабачлiвы стаў стары князь - гэтак рызыкаваць з-за спаднiцы.

Трайнат бачыў баявы тапор Даўмонта над галавой вялiкага князя i пасмiхаўся, прадчуваючы магчымыя змены для сябе пасля вынiшчэння Мiндоўгава роду. Так прыемна было пра гэта марыць, што нi аб чым iншым i не думалася. Найчасцей думка была такая: само па сабе нiчога не зробiцца. Трэба беднаму Даўмонту дапамагчы, падтрымаць яго, адной сваёй крэўскай дружынай яму Мiндоўга не адолець. Як ён бязлiтаснага крыўдзiцеля заб`е, калi не мае магчымасцi падступiцца. Гэта ж будзе тое самое, што ў адзiночку паляваць на воўчую зграю - з`ядуць. Думка пра забойства дзядзькi з кожным днём мацнела, укаранялася ў сэрца i ўрэшце патрабавала дзеянняў. Найперш неабходна было пагутарыць з Даўмонтам, перасцярэч ад паспешлiвасцi i акрэслiць свае ўмовы. Разлiчваць на княжы стол у Наваградку Даўмонт не мусiў, але ягоная помста апраўдвае гвалтоўную змену вялiкага князя - нехта ж павiнен заняць апусцелае месца. Нiхто не зможа дакараць Даўмонта i называць яго злачынцам. Мiндоўг зганьбаваў Даўмонта, таму Даўмонт пакараў Мiндоўга. Усё адпаведна старадаўняму святому закону. Шмат хто зараз на гэта будзе спадзявацца. Мiндоўг, зразумела, таксама ведае лiтоўскiя законы, ведае, што стварыў сабе смяротнага ворага. Iмя "Даўмонт" будзе для яго знакам небяспекi, ды павiнна стаць iмем ягонай смерцi. А тое, што на месца старога Мiндоўга сядзе моцны Трайнат, нiхто не аспрэчыць. Правы на стол вялiкага князя ў Трайната сапраўдныя: ягоная мацi - родная Мiндоўгава сястра. Хiба толькi Таўцiвiл пачне раўсцi, як у карак уджалены, што ён - сын брата Мiндоўга, а ягоны бацька быў старэйшы, а па мацi не лiчыцца, а Трайнатавы бацька жамойт Вiкiнт, дык няхай Трайнат i сядзiць на жамойцкiм удзеле i не зазiрае на большае. Ды хто яго, дурня няўдачлiвага, будзе слухаць, хто за iм пойдзе? У Рызе ад немцаў хрысцiўся, у Полацку ў царкву пабег перахрышчвацца. Ну, i хадзi з крыжом на шыi, як вол з ярмом. Князi Нальшчы, Дайновы, Дзяволтвы i тут на Жамойцi падтрымаюць яго, Трайната, бо адной веры, маладзейшы i мае сiлу. Усiм Мiндоўг пёры з хвастоў выдзiраў. Падабалася на нямецкi лад уладарыць: гукнуў - спяшайся выконваць. Мне, маўляў, карона нямецкая галаву аздабляла, розуму дадала. У каралях пабываў, Рукля недарослы у каралевiчах. Генрык - так яго нямецкiя святары ахрысцiлi. А малодшага, Рэпiка, - Андрэем. Каралевiч Генрык для Наваградка, князь Андрэй для Жамойцi. А тое, што раней усю Жамойць немцам граматай падараваў, - пра гэта памятаць не варта. Гэта, маўляў, у часе вайны давялося дараваць. Ваенная хiтрасць. Каб выжыць. Каб Данiлу Галiцкага перасiлiць з дапамогай рыцарскiх посiлкаў. Па трэцяе калена абразiў жамойтаў тою дамоваю. Пакуль ён жывы, Жамойць пры iм. I ўсе, хто на Жамойцi жывуць, таксама. А пасля яго скону - жамойць iдзе пад немца, самi тады з крыжакамi разбярэцеся. Цi яны з вамi разбяруцца, як з прусамi. Усю жамойць у залежнасць ад свайго веку прывёў. Выгадна стала для жамойтаў, каб жыў ды жыў, канца века не ведаў. Хiтры быў дзядзька Мiндоўг... Чаму ж Наваградак не падараваў? Цi Вiльню? Цi сваё родавае ашмянскае гарадзiшча з прылеглымi землямi? Бо не сцярпела б баярства наваградскае i вiленскае, калi б падараваў князь iхныя землi ды iх самiх немцам. I вежа каменная не ўратавала б ад смерцi. Задушылi б пасамi. Што iм ды яму да жамойтаў - далёка ад Наваградка iхныя землi, няхай немцы iх цiснуць i б'юць, не шкада...

I быццам адчуў Даўмонт, хто пра яго думае i хоча пабачыцца - у двор да Трайната прымчаў з Крэва ганец з прапановай аб сустрэчы. Добры будзе з Даўмонта князь, ацанiў прапанову Трайнат, не памылiўся каму замест Мiндоўга ў Наваградку валадарыць. З першымi маразамi князi з'ехалiся ў пушчы. Сэнс спаткання нагэтулькi абодвум быў зразумелы, што, не пятляючы, адразу дамовiлiся пра галоўнае: Трайнат сваiм войскам дапамагае Даўмонту адпомсцiць, а Даўмонт сваёю дружынай дапамагае Трайнату ўзяць Наваградак. Як i калi гэта здарыцца, не абмяркоўвалi; вырашылi проста - пры зручным выпадку. Магчыма такi выпадак надарыцца зiмой цi ўвесну, залежна ад непрадказальных варункаў раптам хто наедзе, i Мiндоўг склiча войска цi сам выправiцца куды з дробным аддзелам аховы. Можа, на ловы. Калi i куды - не прадбачыш. Галоўнае - быць напагатове, чакаць вызначаны час. Багi вызначаць i падкажуць. Рысь у засадзе па некалькi дзён чакае сваю ахвяру. Не спiць, не варушыцца. Вось i нам трэба затоена сядзець. Няхай наваградскi князь мяркуе, што крыўду сцярпелi i перад iм скарылiся. Маўляў, што зробiш процi волi вялiкага князя, процi яго вялiкай сiлы - сiла салому ламае. Трэба хiтраваць, усыпляючы ягоную пiльнасць, замерцi перад скачком, i да гэтай змовы нiкога да апошняга дня не далучаць. Хто не любiць Мiндоўга, той сам на гэтых ловах далучыцца. Прыкладам, полацкi князь Таўцiвiл пажадае прыгадаць роднаму дзядзьку, як ад падасланых забойцаў уцякаў, у балотах, нiбы тая жаба, хаваўся. Але цяпер i яму анi слова. Бо здольны зрабiць, каб нi сабе не было i нiкому. Ад зайздроснага дурня ўсяго можна чакаць...