Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке) - К Тарасов

Кiнуўшы жменьку пяску ў магiлу i перахрысцiўшы труну, аб якую грукалi камякi зямлi, Войшалк з могiлак паехаў у манастыр...

А праз два днi наведаў скiт нечаканы госць - Астап Канстанцiнавiч - i ашаламiў Войшалка весткай, што вялiкi князь на памiнках жонкi трэцi раз ажанiўся.

I пераказаў падрабязнасцi гэтага iмклiвага дзiўнага вяселля. Пачыналiся памiнкi як заведзена; пад пагрозай шыбенiцы нiхто на свеце не здолеў бы здагадацца, чым яны завершацца. Памiнаць князь пачаў таксама па-чалавечы: уцiраў слязу, жалiўся, што не стала ў дзяцей мацi, у яго - жонкi, ва ўсiх княгiнi. Казаў, што ўсе людзi яе аплакваюць, i багi на небе плачуць, гэта iхныя слёзы дажджом пралiваюцца - такая цудоўная была душа ягоная жонка. Потым сказаў: можа, яна з намi зараз i чуе нас. Няхай ведае, што мы аб ёй смуткуем i заўсёды будзем смуткаваць. Потым прыгадаў, як любiла сыноў i як усiх людзей шкадавала. I папрасiў усiх памянуць нябожчыцу ўдзячным словам. Ну, усе i старалiся, расказвалi, магчыма, хто i выдумляў, каб спадабацца князю. Так услаўлялi i ўзносiлi, што вялiкаму князю хоць кладзiся ды памiрай з гора ад такое страты...

Ён усе пахвалы выслухаў, усiм дзякаваў за добрую памяць аб жонцы, а потым сказаў пiўнiчаму: "Налi! Апошняю волю княгiнi мушу выканаць!" Усе, зразумела, вушы навастрылi - пра што тая воля, можа, каму якi дарунак перад смерцю прызначыла, можа, iм што якое з яе апошняй волi перападзе? Князь узняў келiх i раптам жорстка, так што ўсе напужалiся, паведамiў народу, што багi дазволiлi яму пачуць запавет жонкi, i лепш ён памрэ, чым яго парушыць. А запавет такi. Пакiдаючы гэты свет, княгiня Марта загадала апошнiм шэптам: "Хачу, каб мая любая сястра Агна, якая мне жыццём абавязаная, стала прыёмнай мацi маiх сыноў Руклi i Рэпiка i тваёй, князь, жонкай! Тады будзе мне спакойна на тым свеце, ведацьму, што дзеткi мае пад надзейным даглядам!"...

Скажу табе, iгумен Раман: такая цiшыня за памiнальным сталом настала, як на моглiцах узiмку. Усе здранцвелi. Усялякае на гэтым свеце здаралася, усялякае людзi бачылi, i я розныя дзiвы бачыў, але такога, здаецца, яшчэ не было, каб на памiнках вяселле гуляць. Калi б наадварот было - на вяселлi памiнкi, дык усiм звычнае: часцяком здараецца, што пасля вяселля трэба некага хаваць, хто занадта напiўся цi моцна пабiўся. А тут i сватоў не было, i пра маладую не чулi - жывога князя жонку замуж узялi.

- Далей што? - спытаў Войшалк, адчуваючы, як сцiскае яму галаву абручом боль.

- Ну што, знямелi, зразумела, усе, як нябожчыкi, гуку не чутно, хто ж рот адкрые, - сказаў Астап, - а нальшанская княгiня паднялася i ў вочы князю Мiндоўгу выгукнула: "Я тых словаў не чула i такую волю не прымаю!" I пайшла клiкаць сваю ахову, на каня сядаць, ехаць дамоў. А ваявода Сiрвiд клiкнуў замкавую ахову. Падобна, што трымаў сотню напагатове, можа, князь з iм папярэдне дамовiўся, мяркуючы атрымаць нязгоду стаць новай жонкай. Сiрвiд крычыць нальшанцам: "Кiдайце, хлопцы, зброю, калi жыць ахвота!" А княгiня iм: "Не кiдайце!" I Мiндоўг выйшаў: "Тут я гаспадар, а не мая жонка! Схавайце мечы i прэч адсюль!" А тыя: "Як нам наша княгiня загадае!" А тая: "Не скарайцеся! Абаранiце мяне!" I замест прыстойных памiнак - сеча на замкавым двары, лютая злосць, кроў. А тых кравянаў - паўтара дзесятка. Атачылi iх, дзiдамi колюць, мечамi б'юць, ботамi плюшчаць. А на гэты шум, лямант, ляск мечаў мазуры пачалi грукаць у дзверы. Падманулiся, што гэта iх палякi ратуюць, з-за iх бiтву вядуць. Крычаць у адтулiны: "Ксёнжэ Конрад тутай!", "Тата! Ванда тутай!". Нейкiя Лешкi ды Мешкi: "Естэсьмы жывы! Збiце клудку!". Мiндоўг мечнiку Радвайлу кiўнуў: просяцца - адчынi. Той засаўку зняў, дзверы расчынiлiся, мазуры скопiшчам вывалiлiся, на вачах слёзы шчасця - уратаваныя, наесцiся можна, не прыдзецца выкуп плацiць, а замест волi стаiць процi iх мядзведзь Радвайла з мечам i такiя ж каржакаватыя кметы з дзiдамi. Гэтак зрабiлася iм страшна, што самi ў камору сваю задам уляцелi. Вось такiя памiнкi атрымалiся, iгумен Раман: адны памiнаюць, другiя крывёй мыюцца, iншыя з мазурскага глупства рагочуць. Потым кравянаў параненых на калёсы пакiдалi, за браму выкацiлi - едзьце дадому. А княгiню Агну ў пакой Марты павялi i замкнулi.

- Чаго ж ты ад мяне чакаеш? - спытаў Войшалк, гледзячы ў вясёлыя вочы разанца. - Не проста ж ты ехаў пра смяротныя грахi чалавечыя мне паведаць?

- Пераканаў бы ты, iгумен Раман, вялiкага князя, каб адпусцiў жонку Даўмонта.

- А сам не спрабаваў? Князь, я ведаю, твае парады прымае.

- Ты сын, - коратка адказаў Астап, не тлумачачы чаму не хоча сам аспрэчваць князя ў гэтай справе.

- Сын бацьку не ўказчык. Сам ведаеш.

- Кроў можа пралiцца!

- Чыя? - спытаў Войшалк.

-Хто ж ведае? Чыя-небудзь! - не насмелiўся ўдакладняць iмёнаў Астап.

- Ну, скажу бацьку: кроў можа пралiцца. А князь спытае: хто можа пралiць? Паведай, я таго наперад заб'ю, каб не пралiў. I што мне адказаць? Што я ды Астап Канстанцiнавiч крывi чалавечай шкадуем? Нiколi нiкога не забiлi апрача мух ды блашчыц. А сам, скажы шчыра, цi даўно ты кроў пралiваў? - нагадаў Войшалк.

- Тое ў наездзе.

- Лiчы, што i тут наезд.

- Я магу так лiчыць. А як бог палiчыць?

- Скуль мне ведаць? - адказаў Войшалк. - А табе тым болей. Цi ты ведаеш, як вырашыць бог? Чарвякi мы з табой, Астап, перад Богам, жменька зямлi. Ты ж праваслаўны, як i я. Памалiся, каб Госпад Бог неразумным утлумачыў. Як будзе, так будзе!

I, кажучы "як будзе, так будзе", Войшалк зразумеў, што бацька не хоча мiру з Даўмонтам, а шукае вайны. Не адступiцца князь Мiндоўг, бо здзiвiў свет наўмысна. Шмат грахоў ўчынiў за жыццё - новых ужо не страшыцца. Хоча прыбраць да рук Нальшчу, як прыбраў раней Лiтву ды Дайнову. Таму асуджаны князь Даўмонт i гальшанскi князь Гердзень. Iм цi загiнуць, цi ўцякаць. Пакiнуў князь Мiндоўг пры сабе Агну не толькi дзеля дагляду пляменнiкаў. У Крэўскiм удзеле, можа, гады праз тры Рэпiк будзе валадарыць. Калi ж Даўмонт не скарыцца, не сцiхне, як мыш перад катом, жонку сваю пачне патрабаваць - яму смяротны вырак ад вялiкага князя за знявагу волi багоў. Вяшчуны прызамкавыя дзеля князевай ласкi i ўхваляць. А не ўхваляць - iм галовы паскручваюць, як яны курам. Сам Даўмонт стане вiнаваты: хочаш жыць - не кiдайся на ражон. Хацела Нальшча даўнiны, дзедаўскай веры, мнагажэнства - атрымайце.

7

Упiхнуўшы крэўскую княгiню ў спальню ейнай сястры, кметы зачынiлi на засаўку дзверы, i стук засаўкi, як кляймо палону, раз'юшыў Агну. Яна схапiла ўслончык i з крыкам "Я вам не мазурка! Не мазурка! Не мазурка!" пачала бiць услончыкам у дзверы. Пустыя сенцы адгукалiся на грукат рэхам. Нехта з аховы за дзвярыма просьбiтна пракрычаў: "Княгiня, суцiшся. Галава балiць!" Гэтае прызнанне ўзмацнiла яе лютасць, але ўслончык не вытрымаў i распаўся на часткi. Пагрукаўшы ў дзверы абломкамi, яна пачала шукаць што-небудзь цяжэйшае i нарэшце агледзела пакой. Пячная топка знаходзiлася ў сенцах, нi сякеры, нi вiлак, нi другiх важкiх, пад яе сiлу, прыладаў у хаце не было. Невялiкае, на тры вянцы, акно закрывала дубовая рама з апраўленым у волава круглым тоўстым шклом. Разгледзець праз яго, што робiцца на дварэ, не давалася. Агна захацела выбiць шкло, але люстэрка i грабеньчык, што ляжалi на падваконнi, нагадалi ёй пра сястру...

Усё ў пакоi трымала сляды нядаўняй прысутнасцi тут Марты: у куце стаяў куфар з яе адзеннем, вiсела на тырчцы яе свiтка, мiж печчу i сцяной чакаў зiмовых вечароў яе калаўрот, шырокае ложа было засланае посцiлкай, якую нiхто, апроч Марты, саткаць не мог - гэта быў iхны сямейны яцвяжскi ўзор, з-пад посцiлкi бачныя былi воўчыя шкуры. Яна прысела на ложак, утаропiлася ў запыленыя маснiцы, i сцята чакала выратавання. Прыняць за сапраўднасць тое, што адбываецца, яе розум не мог. Яна ўспамiнала ранак, дарогу на могiлкi, труну каля магiлы, плач дзяцей, жальбу Мiндоўга на пачатку памiнак, пiўнiчага са збанам вiна - i з гэтага моманту ўсё парушылася: з вуснаў Мiндоўга гучала нейкая дзiкая воля сястры, з камораў выскоквалi ўзброеныя кметы, Скурку працялi дзiдай, лямантавалi ў сваiх цёмных каморах мазуры. Ёй прыгадаўся малады кмет з аховы, ён ехаў побач яе з Крэва, яна памятала ягонае iмя Вiцень. Яго звалiлi на зямлю, i пяцёра Мiндоўгавых парабкаў кiнулiся на яго i з размаху пачалi бiць ботамi па галаве, грудзях, спiне, у твар, то разам, то ў чаргу, пакуль той не перастаў варушыцца. Вось, сястра, якiя памiнкi па табе ўчынiў твой муж, думала Агна. З якiм жа зверам бяспамятным ты жыла дзесяць гадоў! Ты ад яго пайшла на вечны спакой, мяне ўзялi паланянкай. У тую ж хвiлiну. Нават дзевяць дзён не вытрываў. Сяджу замкнёная ў тваiм пакоi, на тваiм ложку, на шкурах, дзе ты спала, радзiла сыноў i памерла... Агна зайшлася плачам, i разам са слязьмi пакiнулi яе сiлы. Яна прылегла на посцiлку i страцiла прытомнасць...

А калi ачулася, убачыла князя Мiндоўга, якi сядзеў на лаўцы каля акна, чакаючы яе абуджэння.

- А-а, чакаеш, - адзначыла яна. - Ну што, калi дасi мне ад'ехаць?

- Нiколi! - адказаў князь.

- Я не чула гэтай волi, - хрыпла прамовiла Агна. - Можа, ты ўсё выдумаў цi ў сне прыснiў. Мой муж - князь Даўмонт. Ты не можаш узяць мяне ў жонкi. Няхай Даўмонт вырашае - адпусцiць мяне да тваiх сыноў цi сваiх заводзiць.