Пошукi будучынi (на белорусском языке) - Кузьма Черный

Удвух яны ўвайшлi ў карчомную хату. Карчмар сеў на лаву, а Нявада прыпёрся плячыма да печы грэцца. Ён змагаўся з дрымотаю. Соннымi вачыма ён аглядаў здаўных знаёмыя яму сцены. Ён разбiраў там надпiсы, некаторыя былi размашыста напiсаны цi выразаны нажом. Каб хутчэй перабыць чаканне, ён прачытваў iх моцным шэптам. Адзiн надпiс быў вось якi: "Памажы мне, Божа, знайсцi дзверы ў маю будучыню. Граф Палiводскi". Нiчога гэты надпiс Нявадавай душы не сказаў, i на твары яго нiчога жывога не адлюстравалася. Трагедыя нейкага невядомага Палiводскага, якi не мог знайсцi дзвярэй у сваю будучыню, была вельмi далёкая ад розуму i сэрца гэтага чалавека, якi праз каторы ўжо год сам таiў у сабе ўласную трагедыю i цяпер, варочаючыся да свае Волечкi, баяўся, што знойдзе там можа нават сляды цяжкай драмы. Як бы там нi было, ён холадна прачытаў яшчэ некалькi надпiсаў i паглыбiўся зноў у маўклiвае i дрымотнае чаканне. Тым часам стары гаспадар карчмы ў задуме пачаў пагойдвацца на лаве ўбакi i замармытаў сабе пад нос нейкую песеньку цi малiтву i глянуў на Няваду:

- Цяпер, кажуць, Сумлiчы разбудоўвацца пачалi панскiмi лясамi. О, колькi такiх, як гэты Палiводскi, за гэтыя часы бралася гасцiнцам на Нясвiж праз маю карчму, ратуючыся ад рэвалюцыi!

- А што гэта за Палiводскi такi?

- Я не вiнават, што ты не чуў пра яго. Я табе скажу, ты чалавек запечны, ты цiха жыў век у Сумлiчах, пакуль на вайну не пайшоў. Я хоць таксама жыў запечнiкам, але яшчэ мой дзед, пакуль не прыехаў сюды, расказваў, бывала, мне малому пра паноў i князёў, i графоў. Яны нават давалi яму ў сховань грошы, ён быў павяроным у iх. Дык i графа Палiводскага ўспамiнаў. Той быў дзед гэтага, што тут на сцяне пiсаў. Той дзед дастаў сабе тытул графа, бо мець гэтулькi маёнткаў i быць без тытула - гэта не работа. А маёнткi яго былi - i за Воршай, у бок Дуброўны, i ў Вiцебскiм краi, i на Смаленшчыне, i каля Мiра, пад Карэлiчы, але гэты Мiрскi маёнтак ужо гэты, што пiсаў тут на сцяне, унук таго дзеда, прагуляў у карты, спадзеючыся на ўсе астатнiя маёнткi, з якiх ён браў чысты прыбытак, а сам нiколi там не быў. Сам ён вельмi малады, тонкi, высокi i афiцэр яшчэ царскай армii, а цяпер афiцэр польскай армii. Яму не пашанцавала. Рэвалюцыя пайшла яму на згубу i вайна таксама. Бо некаторыя, такога калена як ён, на вайне нажылiся. З нажыткам у кiшэнi яны мiнулi маю карчму, з усходу на захад i па той бок мае прызбы сталi смелыя ад рэвалюцыi. А гэты павiнен, каб жыць, служыць палякам, як той казаў, не для Езуса, а для хлеба куса. Якi ён там быў ваяка на нямецкай вайне - хто яго ведае, мусiць не сказаць, каб вельмi, бо на вайне трэба навучыцца спаць у балоце, а ён вазiў з сабою пяць лёкаяў, пераадзетых за дзеншчыкоў. А шосты дзяншчык быў казённы. Хто ведае, дзе былi тыя шэсць дзеншчыкоў, калi на вайне куля ўрэзалася яму ў рэбры. Ён звалiўся з каня, свайго ўласнага, за якога адзiн з блiзкiх да цара генералаў даваў яму пяць паўсотняў звыш дваццацi пяцi тысяч... Хэ-хэ, да дваццацi пяцi тысяч прыткнулi пяць паўсотняў i за iх таргавалiся, як мы за паўрубля. I граф, i царскi генерал, а з таго ж цеста... Конь паiмчаўся немаведама куды, а Палiводскi сыходзiў крывёй, лежачы ў вадзе i гразi, скрыты ад людскога вока асакой i аерам. Каля яго i расейцы хадзiлi, i немцы хадзiлi, i нiхто яго не ўбачыў. Тым часам ён ачомаўся ўночы i сеў. Ён быў рад, што ўсюды цiха. Абсмактаў свае мокрыя пальцы i памацнеў. Да дня ён выпаўз на палявую дарогу i сеў, а пасля лёг чакаць збавення. К канцу дня нейкi чалавек у лапцях i з мяшком за плячыма ўзышоў з поля на дарогу. Гэты абарванец з цвёрдымi, як косцi, мазалямi на руках i даў яму збавенне. Што ж, граф Палiводскi, якi праз усё сваё жыццё ўмеў толькi крычаць на людзей, пачаў енчыць i прасiць гэтага чалавека:

- Галубчык ты мой, вазьмi мяне да сябе, знайдзi доктара, памажы мне дайсцi да здароўя, век будзеш панаваць. Я табе дам золата многа з дарагiмi каменнямi i нават знiму з шыi залаты з каменнямi фамiльны крыж i аддам табе, i апiшу адзiн з сваiх маёнткаў, я - граф Палiводскi.

Чалавек паклаў на зямлю боты з нямецкiх, мусiць мёртвых, ног. Боты разам з пустым мяшком былi ў яго за плячыма. Ён сказаў:

- Якi ты к чорту граф, калi ты ў крывi i няшчасны. I князь, i цар, i мiнiстар, кожны той, хто камандуе людзьмi, хто мае права ў руках, каб саджаць iх у турмы i там рабiць з iмi што сам захоча, кожны, хто стаiць над людзьмi, толькi датуль граф, пакуль у яго з парэбрын кроў не iдзе. Ну, давай плечы, апiрайся на мяне, хадзем. Тут недалёка. Гэта я, каб ты ведаў, хадзiў туды пад рэчку. Босы хаджу, а там немцы ў ботах ляжаць, зараз гнiць пачнуць. На чорта, думаю сабе, мёртваму боты, калi жывы босы ходзiць... Стой, адпачнi, перадыхнi. Унь пры ляску хата.

Босы абарванец давалок Палiводскага да свае трухлявай хацiны i паклаў на паправу. I лекара дастаў, не за грошы, а за добрае сэрца. Яшчэ толькi лёгшы на пасцель, Палiводскi пачаў абмацвацца i заныў душой: пакуль ён ляжаў ледзьве жывы ў балоце, нехта абчысцiў яго пазухi i кiшэнi так старанна, што ўжо не было чым аддзячыць абарванаму збавiцелю. Тым часам пайшлi тыднi i месяцы. Больш за год Палiводскi то лежачы, то седзячы, то спацыруючы па лесе пражыў у свайго збавiцеля, якi дзялiў з iм напалам усё, што сам меў. Палiводскi зноў стаў здаровы i спрытны, як i быў раней. Страшная думка тачыла яго: ужо ў яго не было больш золата з каменнямi. Хоць з рэбраў кроў ужо i не iшла, але i графам ён ужо не быў. Бо ўжо адбылася рэвалюцыя i маёнткi ўжо былi не яго. Ён стаў зусiм голы. Згалеў адразу. Яму ўжо не было дзе дзецца, i ён сядзеў у свайго абарванца-збавiцеля. Праўда, абарванец абуў ужо добрыя боты i вопратку, узяў панскай зямлi i з панскага лесу паставiў сабе хату i стаў повен свайго шчасця. Палiводскi i рабiць нiчога не ўмеў. Змалку i да гэтага часу ён мог толькi гатовае праядаць. Аж душа яго рвалася на кавалкi. Тым часам збавiцель раз i кажа яму:

- Таварыш, прывучайся да якой-небудзь работы. Бяры дзе тут кавалак зямлi i жывi шчаслiва. - Палiводскi як пачуў гэтае слова, дык адразу падумаў пра тое, што на захад ад той мясцовасцi, дзе жыў той яго збавiцель, збiраецца польскае войска: ён чуў пра гэта.

- Хам! - закрычаў ён на свайго збавiцеля. - Перад кiм ты стаiш! Шапку знiмi!

- Я цябе выратаваў, я даў табе жыццё, - адказаў чалавек. - Не за золата i маёнткi, якiя ты мне абяцаў, а ад таго, што я мог зрабiць табе дабро. Я думаў, што ты ў душы будзеш удзячан мне, ажно ж ты горнешся да таго, каб мець толькi маёнткi, а не душу. Ты мяне называеш хамам? За тое, што я зрабiў табе - я чалавек, а за тое, як ты са мной абышоўся - ты хам!

Што было далей, мне невядома, а вядома толькi, Палiводскi выхапiў рэвальвер, каб аддзячыць свайму збавiцелю за хамства, а той хапiў качаргу i аперазаў Палiводскага па спiне i выгнаў вон з хаты, ён яшчэ не ведаў, што на захадзе тутэйшай зямлi рэвалюцыi прыйшоў канец, а ўсё гэта было на захад ад мае карчмы. Там ужо рыхтавалася да свайго ўстанаўлення Польшча, i ўсе паны, каторыя яшчэ лiпелi дзе на ўсходзе, рынулiся туды. Палiводскi неўзабаве стаў афiцэрам польскага войска i добра ваяваў з бальшавiкамi, а пасля мiру, калi ўжо тут гранiцу пачалi вызначаць, стаў афiцэрам у пагранiчным войску. Божа мой, якi блiскучы шык! Хоць у кiшэнi нi капейкi, але затое зверху! Увесь блiшчыць.

- Ну добра, адкуль жа ты ўсё гэта ведаеш?

- На тым тыднi ён ехаў уздоўж гранiцы з сваiмi жаўнерамi i цэлую ноч з другiм афiцэрам праседзеў тут, чакаючы, пакуль ацiхне вецер i пакiне засыпаць вочы мёрзлым снегам. Той другi афiцэр быў стары i ўсё енчыў па сваiх маёнтках, якiя таксама, як i ў Палiводскага, асталiся на бальшавiцкай старане. Так яны цэлую ноч i праспавядалiся адзiн аднаму, а я з бакоўкi слухаў. Але Палiводскi не ныў па сваiх маёнтках, а прагаварыўся таму старому плаксуну, што ў яго галаве спеюць шырокiя планы, так што ён нават i тое золата, якое нехта невядомы ўкраў у яго, у сто столак верне. Што гэта за планы - ён, аднак, не сказаў. Толькi ён сказаў, што мае падазрэнне, што яго абчысцiў той самы яго збавiцель, калi яшчэ ён ляжаў слабы на дарозе або калi яны iшлi, прыцiснуўшыся адзiн да аднаго. Можа яно i праўда, з людзьмi не разбярэш. Ну, як толькi развiднела, яны з карчмы i паехалi. Вось i ўсё, чалавеча. Усё бедавалi аб тым, што прыйшлося службай зарабляць, каб пражыць.

- А каторы можа з iх успамiнаў пра што такое, чаго ад душы не адарваць, цi ўсё толькi пра маёмасць гаварылi, як гэты ж Палiводскi, якi, добра кажа, нi разу тае зямлi i не бачыў, з якое ён прыбыткi меў.

- Бойся Бога, чалавеча, ты ўсё на свой капыл гнеш. Ты з куста травы пражывеш, як верабей, дык табе i мiл той куст. А яны - паўсвету ў думках маюць. Дзе ў iх там што мiлае будзе! Хэ-хэ! - карчмар усмiхнуўся пагардлiва да Нявады.

- Што табе за смех! Гэта праўда, што мне мiл куст травы. Мне ўжо сорак год зараз будзе. А як быў я малы, разростаўся тады збоку ад гасцiнца пад Сумлiчамi куст шыпшыны. А калi я iшоў на вайну, куст быў ужо цэлым зараснiкам. Божа мой, я ж, пакутуючы душой у той праклятай Нямеччыне, толькi i думаў што пра Волечку i пра тую шыпшыну. Без Волечкi i без шыпшыны няма для мяне i роднай бацькаўшчыны. Для мяне будзе радасць, калi я прайду паўз той зараснiк, уваходзячы ў Сумлiчы. Як жа гэта так жыць, каб чалавеку на свеце не было за што душой зачапiцца. А гэты Палiводскi што? Ён i не нюхаў роднай зямлi, толькi жыў з яе. Хiба ён дзе на ёй хату паставiў, цi дом, цi дрэва пасадзiў? Як на мой розум - дык толькi той чалавек, што калi яго вырвуць з роднага месца, дык ён, пакуль жыў, будзе рвацца туды. А калi дарвецца i ўбачыць, што там усё спустошана, дык ён другi раз жыць пачне: дрэвы пасадзiць i дом паставiць. А будуць яго зноў iрваць з месца, дык ён зямлю грызе, а не даецца або галаву адарве таму, хто становiцца ў яго над душой. Бо няма мне жыцця там, дзе не расце тая шыпшына, што ў маiм маленстве цешыла мне вочы. Лепш грызцi зямлю ў родным кутку, чым каб цябе лiхiм ветрам кiдала па чужым свеце.