Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

божарийн марахь хелхабуьйлуш… Со дIакхаьчча бухахь, цхьадика, суна йуххехь и БаштагIеран кIант а нисвелла, цакхетарг цо схьадуьйцура. Амма и ша а, дера, вара оцу балхах ца вешаш. Далла бу хастам! Далла бу хастам, вайлахь и доцчуьра!.. Егорыч-м цигахь висира, — корта хьийзош, дехьа чу вахара Тавсолта.

Нурседин йуьхь ойлане кхоьлира: «Тера а вац тIетан воллучух».

— ХIа, дIадоха вай… Ахат, хьо соьца дIавола. Буьйса йаккхарна со волчохь паргIат ду кхузахьчул, — элира Керима.

— ХIан-хIа, баркалла. ТIаккха… сан кхарна йала газа а йац!.. Кхузахь Iер со. Баркалла! — забар йира нохчийн и кица хезинчу Ахата.

Вовшийн Iодика а йина, самукъадаьлла хьеший дIасабахара. ТавсолтагIеран чуьранаш а набарна тохабелира. Тийна, йист ца хуьлуш, метта йелира Нурседа.

КОМСОМОЛЬСКИ ЛОВЗАР

Массарна наб кхеттачул тIаьхьа а йехха Iиллира Нурседа, ха хоьрцуш, буьйсанан боданехь ойланаш йеш кханенна ша кечдинчу гIуллакхан: «Мехкаршца-м барт хилира. Делахь а, муха чекхдаьр-те и? Да-м цига ца ван а мега», — иза Iаьрбийн кинора вадар дагадеара йоIана.

Пенехьа букъ берзош, ха хаьрцира Нурседас, доккха са а даьккхина. Корехула арахьаьжча, буьйсанан бода зарзбеш, стигалара охьахьуьйсура эзарнаш седарчий. Чухч-хьерана буьххьехь богу, меттах ца хьов къилбаседа а чу къедира. Йуха а, ца соцуш ойланаш йора Нурседас: «Баккхийчарна йуккъехь а бу вайгахьа берш. Амма Тавсолта саннарш атта къарлур бац»…

Нурседина дагадеара, Казахстанехь шаьшшинна дийнахь кино йахар могуьйтуш хилла Тавсолта, хIинца кхузахь, дийнахь кино даха шега пурба дехча, ирахъэккхар:

— ХIан-хIа! Наха тIехтухур ду! Зама а коьртахь йовлакх а доцуш оьху школе! Жима йелахь а, хьалххе дуьйна Iамайе оьздангалла! — омра дира цо

Нурседа IадIийра, деца девне йала а ца лиъна. «Иштта IадIаро талхийна гIуллакх! ХIан-хIа! Мегар дац ша резавоцчунна IадIа!», — пенехьа йирзира. — «Къовса деза! Къовсам боло зама кхаьчна. Йуьртахь и къовсам айа дезарш тхо ду… Со йу!» — бохура цо, ша-шега. «Къовса-м хала дацара, халаниг — баккхийчарна халахетийта дезар ду! Бакъду, цара шен заманчохь доьзал кхиийна, бераш а кхаьбна. Делахь а, тхо дайх эхь хеташ, гуттар тхешан гIуллакхашна тIехь а церан йуьхь лоьруш, тIаьхьа сецар нийса хир дац»… Юха а корахьа йоьрзуш, ха хаьрцира цо. «Ча такхийнчу тачи» кIелхьара, мархаш дIасахилийна, церан йистош детех къегош, схьакъедира беттаса. Шен маьнги тIехь, лерга кIел куьг а диллина, набъеш Iуьллура Селита, юьхьа тIехула беттасин мохарчий а оьхуш. Нара тIехь берашца цхьаьна йижинера Джейран. Ахат, дехьа чохь, Тавсолта волччохь, баьрчче нисвинера. «ХIинца а, хьалха санна, да оха лара веза… Iалаш а вийр ву. Амма… ТIекхуьучарна хьалха жоьпаллехь тхо ду! Тоьар ду!» — тIаьххьара и ши дош хозуьйтуш иккхира цуьнан. Селита, ха а хаьрцина, хьалаайаелира. Нурседа, набъечуха бIаьргаш хьаббина, дIатийра. Селита, и набарх луьй моьттина, юха а юргIана кIел юьйлира.

Кестта дехьа чуьра схьахезира Iуьйкъан ламазана гIаьттинчу Тавсолтин татанаш. Корехула чукъедира морзин басайахана стигалан анайист. Набаро даздина Нурседин бIаьрганегIарш меллаша ваьштадахара.

* * *

Вукху дийнахь школин кертахь дIахIоьттира доккха ловзар. УьйтIахь дукха адам гулделлера «Комсомольски ловзар» — бохучу дашо, йуьртахула маса чекхдаьлла, нах схьаоьзнера. И муха хуьлу хьовса, тамаш беш гулбелларш а, цунах бела дагахь баьхкинарш а, вуьшта шайн сакъера вовшахкхетта кегийрхой а — бес-бесара дукха адам дара кертахь.

Малх ца гора: йерриг стигал дIалаьцнера шерра дIасайаьржинчу мархаша. Амма де мела а, тийна а лаьттара. Мох бацара банне а, «Дада-бIарана» кIел пурх хIоттийначу йехачу стоьла тIе, хьийзаш, гуш доцчу, кегийчу парашюташ тIехь санна, сих ца луш, охьаоьгура диттан гIаш. Стоьла гонаха Iapa: Ахат, Анна Львовна, Селита, райкомера зударийн отделан заведующи а, комсомолан секретарь а, кхин бехке хьеший а.

Нохчийн ловзаргахь хIинццалц ца гинчу кепара вовшашна йух-йуххехь Iapa нускаллий, кIанттий: Iаьржа кIужал кест-кеста хьала а хьокхуш, велакъежа Каташший, эхь хетарца корта охьа а бахийтина, дарин косынка а коьртахь, йогучу йуьхьца, шена хьалхха хьоьжу Ниночкий. Цу шинна тIехьа лаьттара церан цхьацца накъост — школера кIанттий, йоIIий. Стоьлан шина а йистехь ловзаран куьйгалхой: аьрру aгIop Керим, аьтту aгIop Нурседа Iapa, шайна уллохь, пхьаьрсах цIен цуьргаш а дихкина, ши жимха а лаьтташ. Нурседина йуххе хиънера кечвелла Егорыч. Школин корпусехьа, аьтту aгIop хIоттийначу вукху стоьла тIехьа, дехийчу гIанташ тIехь, иэ а белла, хевшинера йуьртан, школин комсомольцаш, комсомолкаш. Мехкарийн коьртахь йара шайн даимлера косынкаш йа шифонаш, тIехь — гIабалеш, хаза кучамаш, когахь — йа кIархаш, йа туфлеш гора.

Аьрру агIорхьа лаьттачу, кхозлагIчу стоьла тIехь шаьш ховшийнера кхайкхина баьхкина, доьшуш боцу, эсала Iа, йуьртан мехкарий, йукъ-кара, церан хьаште хьажа, цхьацца комсомолка а хаош. Царна дуьхьало, урамехьа, аннийн кертаца могIарехь лаьттара сакъералу кегийрхой а, кхин нах а. Кертал дехьара чухьуьйсура баккхий зударий, коьртах ондда йовлакхаш а хьарчийна, цхьаберш цеце бага пIелгаш а доьхкина, вуьш кхардарца лахара балдаш тIе а даьхна. «Дада-бIарана» кIелхьарчу стоьлана аьрру агIорхьа Iа вотанчий, пондарчий, xIyp эккхийтина, саццаза шайн шовкъе гIoвгIa сийсош дара. Вукху агIорхьа, цхьана жимочу стоьла тIехь, лаьттара йоккха патефон а, пластинкийн дийнна барз а, йуххе хIоттийна ши жимха а волуш.

УьйтIе хаза цIанйинера. «Дада-бIарана» тIера дуьйна кен утармашна тIе кхаччалц тесначу тела тIехь, хьалххе хьалаоьхкина, мехкдаьтта даго панараш, лампанаш кхозура. Кертахь маьI-маьIIехь лаьтташ а, дIасаволуш а гора, пхьаьрсех цIен цуьргаш дихкина, кхин а цхьа-ши комсомолец. Цкъа хьалха Керима, нохчийн кегийрхошна советски оьздангалла Iаморехь кху ловзаран доккхачу маьIнех лаьцна дош а аьлла, бал дIаболийра. Дуьххьара йукъаваьккхира, фаружкица, сирачу коверкотан костюм йуьйхина волу комсомолецций, шифон а тиллина, дарешца кхелина гIабали йуьйхина комсомолкий. Ший а дика долура хелха: кIанта, дегI айббина, лечин тIамарш шуьйрра дIасайаржийна, лаьттахула сих-сиха когаш шершош, йум йора гонаха, шен аьрзун бIаьргаш кест-кеста йоIехьа а хьажош. ЙоIа, корта aгIop а таIийна, эхь хетачу куьцехь, бIаьргаш охьа а дахийтина, кIантах дIауьдуш, бай-й гобохура уьйтIахула…

И шиъ охьахиъча, ша йукъавелира цхьа къона йуьртахо, шен галпех куьг а тоьхна, багахь цигаьрка а йоллуш. Меллаша тIевеанчу дежурнис шен лере цхьа дош аьлча, цо багара цигаьрка охьакхоьссира. Цуьнца йукъайаьккхира Нурседа. Чан эккхийтнна, цхьа тамаше, пелхьойн хелхар дира йуьртахочо Нурседица, массеран а самукъадоккхуш. Ловзар цу сохьта шен шовкъе кхечира.

— Здорово! Здорово! — элира, корта а ластийна, Ахата.

— ХIокхунах-м цхьаъ хила ма гIерта! — элира, шен лулахочуьнгахьа а вирзина, кертаца лаьттачу цхьана, бухарин холхазан куй коьртахьчо.

— Хьовсур вай, тIаьхьа хIун хуьлу, — корта таIийра вукхо.

Хьовсабаьхкинчех дIабаха дагахь хилларш а севцира. ТIеттIа талуш, дика дIадоьдура ловзар. РогIехь хелха буьйлура кегийрхой… Клубан заведующи Баштиров а вара кхузахь, IатIаран хьожа а йетталуш, забарш кхуьйсуш. Нурседа ойлане хьаьжира: цуьнан зуда Алпату йацара кхузахь, Джейран а йацара, иза чохь сацийнера Тавсолтас. УьйтIахь шатайпа зов лаьттара. Луьйчеран гIap а, пондаран, вотанан гIовгIа