Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

йаздира: хьох со даима теша! Со хьоьга хьоьжур йу! Хьо цIа вогIур ву! Вайна гур ду вовшийн!

Нурседин сийна бIаьргаш ойлане кхоьлира. Селитин йуьхь цIийелира. Цара дуьйцург хеза, пеша йуххе хьийза Джейран а дIайирзира хIинца, цаьргахьа букъ берзош, шен йуьхь ца гайта.

— Суо йисира со… сайн Ниночкица… марда а велира, хье ца луш… Директор йолчуьра а паргIатйаьккхира… Эццахь… шуьгара шозлагIа деанчу кехатна жоп йаздан ца хIоьттира со… Йоьлхуш, райцентрера со цIа йогIуш, тIаьхьакхиира тхан парткабинетан куьйгалхо, цхьа къена коммунист.

«Дукхайахарг! Ма йелха, — сан белшах куьг хьаькхира цо. — Дахарехь богIу цкъацца иштта мур а, дуьхьалдIа сатоха дезаш… цкъачунна!.. Хьайн хьехархочун болх а беш IадIе, гIуллакхаш цхьана хорша дерззалц. Кестта зама толур йу».

Амма зама суна-м кхин а телхира: цхьа-ши бутт баьлча, Иван Саввич велла аьлла, цигарчу больницера хаам беара. Оцо гIорийра сан дог. Моьттура: дийна йоллушехь суо йелла… цхьа Ниночка йацахьара!.. Амма… ткъолгIачу партсъездо керла нур хийцира дуьнен чу а, сан даг чу а! Ас йаздинчу кехаташца Иван Саввич вуьззина бехказа вира. Москвара соьга кадам а кхечира, майрачун йоллу орденаш, документаш йуха а дерзош; Ниночкина дешна йаллалц пенси а диллира ден цIарах. Со йуха сайн балха а хIоттийра…

— Атта-м шуна а ца хилла! — цуьнан пхьаьрсах куьг хьаькхира Селитас.

— Маре ца йоьдуш а Iийна хьо-м, — Нурседа цуьнан хIинца а хазачу йуьхьей, тайначу дегIей хьаьжира.

— И веллачул тIаьхьа а делира масех шо… сан деган чов ца йоьрзуш. Ткъа хIинца со маре йоьдучохь а дац… йоI ма йу сан маре йаха кечлуш!

Селитас маракъевлира Анна Львовна:

— Мичахь йу Ниночка?

— Кхушара Грозный-гIалахь Пединститутан филологически факультет чекх а йаьккхина, Волго-Доне экскурсе йахана… Цуьнца, шена путевка а йаьккхина, Кериман кIант Каташ а вахана! Кестта цIа кхочур бу…

— ЭхI! Ма хаза нисделла и! — эккхийтира Нурседас.

Шайн ширачу хьехархочух кхетча, шаьшшиъ йуха а жима хетара шина йишина.

— ХIинца дерриг дIанисделлий хьан? Цхьа а вуй хIинца хьан дог этIош? — хаьттира Нурседас.

— ХIан-хIа, уьш дIадевлира дерриш а! ХIинца дика Iа… Со-м доьшуш а йай!

— ХIунда?

— Со хIетахь педтехникум бен чекхйаьккхина а йацара. ЙоIаца, цунна гIo а деш, и филологически факультет а йаьккхира ас чекх заочно, сагатдеш хьер ца йалархьама. Ткъа хIинца заочно философски факультетан кхозлагIчу курсехь а йу. Дуккха а хIуманаш ду хаа лууш… Зама эрна хIунда йохуьйту!

— Ма хаза ду: цхьаьна ду вай! — Анна Львовнин коча хьерчара Нурседа.

— Кхин йуха ма йогIийла и зама! — доккха садаьккхира Селитас.

— ЙогIур йац! И санна дерш кхин гур дац!.. Вайна гиначуьнан коьрта маьIна хIун ду аьлча: вайн пачхьалкхехь, гIалаташ дийла тарлахь а, бакъдерг тулуш бен чекхдала йиш йац!

НеI йиллина, чувелира Тавсолта, пхьаьрса кIел хьарчийна плакат а дохьуш. Чуьранаш хьалагIевттира. ТIейеъна Джейрана, цуьнгара схьа а эцна, и плакат кора йуххе хIоттийра, гIаж, тIоьрмиг неIар тIехьа а оьллина. Тавсолтина чIогIа хазахийтира Анна Львовна гина. Цкъа хьалха майрачух, мардех кадам а бина, хьал-де хаьттира цо.

— ХIинца дика Iа… ДIанисделин шу а? — хаьттира Анна Львовнас.

— Дика дIанисдели… Йуьртахь хийцамаш а карий: бошмаш а совйевлла, керла ферманийн гIишлош а йина, цига хиш а далийна. Дика ду и! — реза вара Тавсолта. Цхьадерг Селитас гочдора, важа дерг Тавсолтас ша а дуьйцура.

— Ленинан бакъдерг туьйли! — тIетуьйхира Тавсолтас, пенах хьалакхозучу цуьнан сурте а хьаьжна, тIаккха вукху бесачу пенах бIаьрг кхетта, коре а вахана, хьарчийна плакат схьа а даьстина, Нурседега дIакховдийра цо — «Нохч-ГIалгIайн АССР-н карта»:

— ДIатохал и цигга! — элира, Сталинан сурт кхаьзначу пIелг хьажош.

— Правильно! — къобалдира Анна Львовнас.

Джейрана хьалха йиллира ша йина бешбармакх.

— Шу хье ца дан сайна хуург йи-кх ас!

Анна Львовна, сохьте а хьаьжна, тохайелира:

— ХIа, йаха деза сан. Баккъал а, вайна-м шиъ долуш доллу!.. Сарахь педсовет йу тхан хуьлуш. Кечйала а деза.

— Кхуьур йу хьо! — аьлла, нуьцкъаша охьахаийра и йижарша.

— Тхан бешбармакх а йевзар хьуна, хьалха ганза йелахь, — йелакъежира Джейран. Цуьнан сибат а, Iаьржачу бIаьргийн кIеда хьежар а, чухула цуьнан йайн лелар а тайра Анна Львовнина.

Массо хIума йаа хевшира. Тавсолта шен чувахара. НеI ца тухуш, цIеххьана чувелира Керим. Йуьхь тIехь сингаттаме а, кхохкийна а хийтира. Маршаллаш а хаьттина, иза а, цара тIевехна, охьахиира цаьрца шуьне.

— Хьо ма таьIна ву… ХIун дара гIалитIехь? ГIуллакх хилин хьан? — хаьттира Анна Львовнас.

Карара Iайг охьа а биллина, Керим церан йаххьашка хьаьжира: «хазаза ду-те кхарна и хIинца а?» бохучу хьесапехь.

— Ца хили… Хуьлучохь а дацара, — массо, йуучух йукъах а бевлла, ладогIа буьйлира. — Со, машен цкъачунна дIа а хецна, сихха партин обкомана хьалха кхечира… НеIарш къевлина йу, чу ца вуьту… И йерриге цигара йоккха майда дIа а лаьцна, къорза пхьоьха йу-кх сийсаш, карзахбаьллачу хIордо санна, IовгIа айина. «Митинг йу-те?», — аьлла, дIахьаьжи. — ХIун митинг хир йу: августан тIаьххьарчу деношкахь цхьа а дезде а ма дац», — дагадеа. Амма, дIо йуккъехь, бочканаш, йаьшканаш вовшахтоьхна, йина цхьа трибуна тайпа ду… Цу тIера, бете рупор а оьхьна, мохь тоьхнна къамел деш, боккха корта а лестош, йаьлла кIажарийн Iаьржа кхес а йолуш, цхьа стаг ву, баьццара кучахь… Схьахеза: «Декъалхуьлда Молотов!.. ДIаваккха йукъара Хрущев!.. Казахстане йухаберзабе Даймахкана йамарт хилла нохчий, гIалгIай!»… Цецвели со… Суо нохчо вуйла а ца хоуьйтуш, пхьоьха халла дIаса а тоьттуш, ма-хуьллу цунна гергахуьлу со… И баьццара коч йерг охьа а воьссина, «трибуне» йели, цхьа сийна йеха коч а йуьйхина, оза, лекха зуда: «Сан кIант фашисташа тIамехь вийна… Сан мар нохчаша вийна… Сан да а нохчаша вийна… ХIинца цаьрца цхьаьна Iан йеза со?… Уьш хIунда берзабо йуха? Кхин а генна дIалахка хьакъ бу и йамартхой!»… Со холчахь ву: хилларг хIун ду, уьш мича бахьаненна карзахбевлла ца хууш. Эххар ги, дехьа йистехь пхьоьха дIаса а хилла, пхеа-йалх стага, тийна, барам тIехь схьавахьаш велларг. Пхьоьха, кхин а дIаса хилира, царна некъ паргIатбоккхуш. Маьхьарий хеза: «ДIахьовсал, накъостий, оцу акхароша цунна хIун дина?.. Урс тоьхна, йиначу чевне!.. Йуьхь а йистина!.. И сийна томмагIаш!» Со йуха а ца кхетара, амма со нохчо хилар кхузахь хаийта кхераме хилар гуш дара. Эххар со тIеIоттавели, йоьхначу ойланца пхьоьханахь ша лаьттачу, суна вевзаш волчу, со санна йуьхьа тIехь оьрсех терачу, цхьана гIалгIайн йаздархочунна — Идрис Базоркинна. Ший а, бIаьцаш а йина, йуьстахвели. Цу села йолчу йоккхачу пхьоьханахь, тхойшиъ воцург, кхин вайнахах цхьа а стаг ца хаалора.

— И хIун ду хаьий хьуна? — хаьттира ас цуьнга.

— Хаьа. Со вехачу поселкера схьадоладелла ду иза… Кхузара иттех километр… Черноречехь… вайн нохчийн хулигано цигарчу паркехь, йоIана тIехула леттачохь, урс а тоьхна, вийна и оьрсийн хулиган. Цуьнгахь а хилла урс. ГIуллакх милицега