Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

бIе сов. Нохчий — масех бIе, амма тIаьхьа — эзар гергга. Нохчех вийнарг — пхийтта, кхин а берашца бийна ши доьзал а. Урканех — ткъе иттех сов. Йерриг а сабантуй кIиранах йахйелира. Цул тIаьхьа кхин цхьацца меттигашкахь а, гIаланашкахь а иккхина хилла и тайпа девнаш. ХIинца-м, Далла хастам бу, массанхьа а дIатийна.

* * *

Ширвани хьалха та а велла, Керим больницехь а вуьсуш, аравелира. Кериме, ша цхьана-шина дийнахь вухавогIийла а хоуьйтуш, Ламара лаха вахара Ширвани.

Селисата дийцича, хиира: Махьмуд лаьцна чохь воллура. Хьамзат — вацара. Селисата шега йийцинчу, кху гIалина гена йоцчу, «ЦIен седа» цIе йолчу колхозе вахара Ширвани: Ламара цигахь йу бохура. Эвла йистехь долчу цIенош чохь Iаш хиллера Ламара тIелаьцна цуьнан ненахой. Ламара Iуьллучу цIа чу вигира жимачу йоIа.

— Дийна ву! — аьлла, меттахь охьахиира Ламара. Жима йоI арайелира. Ламарин метта хьалха гора а вахана, цуьнан куьйгашна барташ дохура Ширванис.

— ХIинца суо леш санна а ца хета суна, йалале цкъа сайна хьо вайчхьана! Далла хастам бу! Ахь дIа-х йуллур йай со!.. — Ламарин бIаьргех хиш доладелира.

— Йуллур йац: вай дехар ду.

— Зуда йалийна вуй хьо? — йелакъежира Ламара.

Ширванис ма-дарра дийцира дерриг а.

— Мел оьзда йу… — элира Ламарас.

Ламара Iуьллучу цIа чу кхин цхьа маьнга а хIоттийна, и цIа цу шинна къастийра Ламарин ненахоша… Дерриге а дийцина, xIapa шиъ буьйсанна шен — шен метта дIадижинчул тIаьхьа, Ширванина хезира:

— Ширвани!.. Лампа латайехьа… Суна вон хета…

Лампа а латийна, тIевахара. Ламарин хьаьж тIе хьацар тоьхнера, йуьхь кIаййеллера.

— ДIа ма гIохьа… Со кхоьру…

— ГIур вац… ДIахилал! — Ламарина и шега деха эхь хетийла хууш, Ширвани ша дIатарвелира Ламарина йуххе маьнги тIехь.

— Баркалла хьуна!.. Дала ирс долуш войла хьо… Хьо воцург да вац сан, нана йац сан, йиша-ваша дац сан. Суна тIаьххьара а тIекхечи хьо! Баркалла хьуна!.. ХIинца со лахь а, суна хIума ца хета хьуна… Далла хастам бу, хьо вуха схьагайтинчу… КIеззиг наб озийна суна… Ахьа а жимма садаIа, — аьлла, Ламара дIатийра, дай-й «харр» а деш.

Ширвани кхоьрура шена наб кхетийта, цунна хадеш санна, уллохь Iуьллура иза, меттах а ца хьовш. Эххар цунна а йай-й наб озийра. Амма, цIеххьана самавелира иза:

— Ламара! — кхайкхира меллаша.

Жоп дацара.

— Ламара! — метта охьа а хиъна, йуьхь схьайерзийра цо. Жоп дацара. СадеIар а ца хезара. Шийла йара.

— Ламара! — аьлла, белшашкара йай-й дIасаластийра цо иза. — Йистхилахьа! Самайалахьа, Ламара! — лерга тIе бат а йиллина, дийхира.

Меллаша ши бIаьрг схьа а биллина, Ширванига хьаьжира Ламара. Иштта, бIаьргаш Ширванина тIе а доьгIна, леррина цуьнга хьоьжуш, масех секунда йаьккхира цо.

— Ламара! — кхайкхира йуха а Ширвани, цуьнан бIаьргаш чу а хьоьжуш, — алахьа цхьа-ши дош!

— Баркалла!.. Суна ма велхалахь! Баркалла хьуна. Со дIа а йоллий, йуха… дIагIо… цунна тIе… — аьлла, бIаьргаш хьабдира цо, кхин схьа а ца диллира, Ширванис мел кхайкхарх…

Керимна тохарчух тера а ца хийтира хIинца шена тIе веанчу Ширванин лер а, хьажар а…

— ХIун хилла? — хаьттира цо.

Ширваннс дийцира. Керим а, то а велла, больницера араваьлча, вукху дийннахь шимма а цIерпоштана билеташ ийцира: Керима — Джамбуле, Ширванис — «Шемонайхе».

* * *

Шен майра Керим тIепаза вайна, Кесира бIаьрзе хьийзира шина бераца, ша хIун дича бакъахьа хир дара ца хууш, цкъа ТавсолтагIаьрга йоьдуш, тIаккха Полате орца доьхуш, йуха Эзаугей, луларчу Азретей хоьттуш. Цо комендатурехула дIасакхехьийтинчу хеттаман кехаташна жоп доцуш а дикка хан йелира. Эххар а кхечира Джамбул-гlaларчу прокуратурера кехат, Керимна итт шо хан а тоьхна, иза лагере дIа а хьажийна аьлла.

Йуха и дIахьажийначу лагеран адрес Кесирас лоьхуш а, цунна тIаьхьа ца кхуьуш а, дехха денош дIаихира, xIop лагерера а иза кхечухьа ваьккхина, олий, жоп догIуш. Колхозехь шен болх а беш, шен шина берана, Каташна а, Заретина а, шега далун Iуналла а деш, гIийлла йоллура Кесира. Кест-кеста, берашна ца гойтуш, йоьлхура, амма дог ца дуьллура Керимах. ХIун ду а ца хууш, даго хьоьхура и вуха гур ву бохург. И ойла а йацахьара, дуьнен чохь дIалела гIopa а хир дацара цуьнан. XIop а, кхечухьара веъна, йа лаьцначуьра цIа хецна стаг кхаьчна меттиг йу аьлла, шена хезча, цу сохьта цунах кхета йоьдура Кесира: Керимах тераниг а гиний-те царна шайн некъашкахула лелаш, олий, хоьттуш, лоррий толлура цо.

Лула-кулахь болчара а — Азрета а, Эзаус а, къаьсттина ТавсолтагIара, дог оьцура. «Са ма гатдехьа, дагахь а доцуш, цIеххьана цIа кхочур ву хьуна!» — олура Тавсолтас а, хууш хIума дацахь а, и аьлла мукъане а, Кесирин сатедархьама. Кест-кеста Тавсолтас, Керимна лорий, мовлад а йоьшуьйтура чохь. Йукъ-кара, са бIарзлой, шина а бераца, буьйса а йаккха, Жал-тюбе ТавсолтагIаьрга а йоьдура Кесира.

* * *

Тахана а сарахь Кесира, шина бераца Жал-тюбе кхаьчча, Тавсолта ша чохь вацара, ткъа Селита а, Нурседа а, ший а йоьлхуш Iаш, чукхечира Кесира. XIapa чукхаьчча а мегарг йистхилар доцуш, роггIана xIapa мара а йухкуш, кхуьнан белша тIе кортош а эгош, йоьлхура и шиъ:

— Нана ма лойла хьан! — бохуш.

Кесира ца кхетара:

— ХIун хилла? Дийцийша!

Нурседас, йелхаран къурдаш а деш, дийцира, Лениногорскера веанчу, Эласий цIе йолчу цхьана стага Тавсолте тахана хаийтар: Керим, шена а гуш, ши бутт хьалха Лениногорскехь хиллачу урканийн, нохчийн латарехь, коьртах хIума а тоьхна, вийна хилар. Тавсолта, и новкъа ваккха вахана, кху сохьта чукхочур ву. Йоьлхучу Селитиний, Нурсединий тIе хIинца, шен шина а бераца, Кесира а кхетта, цара чохь айинчу доккхачу белхарна тIекхечира, йуьхь балане лаьцна чувеъна Тавсолта:

— Ма делха! Ма делха! Делан кхиэлана дан хIума дац, гIaзот ву. Цигахь дуккха а нах байина бах… Дала гечдойла царна. Ма делха!.. Делан кхиэл йу, — аьлла, Тавсолта дехьа чу велира, йеса деша.

Зударийн а, берийн а делхар ца туьйра. Цу йуккъехула корехула арахьаьжначу Тавсолтина эххар шайн кетIахь, бодашкахь, гIаларт санна, лаьтташ цхьа стаг вайра: «СагIадоьхург, йа некъахойх ваций-те, чуван ца хIуттуш?» — дагатесна, дуьхьалвахара Тавсолта. Беттан серлонгахь, ченаша вуьзна, цхьа оза стаг вара чIогIа Керимах тера:

— ДегI ду хьо, йа са ду хьо? — хаьттира цецваьллачу Тавсолтас, и шайтIанан гIаларт хетта.

— Со Керим ву…

— Памили? — кхин а хаьттира цо, ца тешаш.

— Албастов.

— Зудчун цIе?

— Кесира.

— Берийн цIерш?

— Каташ, Заретта.

— Бисмалла алал!

— БисмиллахIи рохьманин ррохьим!.. — велакъежира Керим.

— ОстопираллахI! ОстопираллахI! — аьлла, маракхийтира Тавсолта. ДIа а ца хоьцуш, доIа дийшира.

— Хьалха шун чу хIотта-те со, йа воьддушехь, доьзална тIе, Гродеково, гIo-те, бохуш, — ойлане ваьлла лаьттара со…

— Хьо нийсса схьакхаьчна — хьан доьзал а кхузахь бу… Вало!..

Цул тIаьхьа цара, хIун дуьйцуш, муха йаьккхира и буьйса, вай кхин дIа