Каменная ноч - Алесь Яфімаў

якое праз хвіліну становіцца сумным і смешным Учора.

Уладзіслаў СЫРАКОМЛЯ

Ён уяўляў час як цягнік, у якім чалавек едзе ад нараджэння да смерці. І чалавек-пасажыр можа рабіць у гэтым цягніку, што заўгодна: чытаць кнігі, сядзець у інтэрнэце, піць гарбату, спаць ці глядзець у акно. Але цягнік заўжды едзе і ніколі не спыняецца, набліжаючыся да апошняй станцыі. І так ці інакш пасажыр патрапіць на гэтую станцыю, але пытанне ў тым, што ён паспее зрабіць падчас свайго падарожжа. Праблема ў тым, што большую частку вандроўкі пасажыр праводзіць не у купэлюкс: ён вымушаны кідаць вугаль у топку для таго, каб цягнік ехаў. Атрымліваецца вельмі абсурдная і парадаксальная сітуацыя: трэба губляць і час, і сілы, каб цягнік набліжаўся да апошняй станцыі, бо калі не займацца гэтым, цягнік прыбудзе туды яшчэ хутчэй. І пасажыр з’яўляецца фактычна закладнікам гэтага цягніка: ён выму­шаны займацца абслугоўваннем, замест таго, каб рабіць нешта карыснае ўласна для сябе... Падчас такіх разважанняў Ён думаў, што сам «вугаль у топку» кідае днём, а вось ноччу можа пайсці ў сваё купэ, каб адпачыць і заняцца ўласнымі справамі. І здавалася Яму, што менавіта ноччу «цягнік» запавольваецца, амаль спыняецца, аднак не на апошняй станцыі, а на шляху. Пры гэтым, пункт прыбыцця быццам бы аддаляецца бясконца далёка. І Ён, пасажыр, можа спакойна займацца тым, чым хоча, хоць сабе нават і глядзець у акно. Бо толькі тады, калі цягнік запавольваецца, у пасажыра ёсць магчымасць добра разгледзець навакольны пейзаж. Больш за тое, Ён шчыра верыў, што калі Яго каменная глыба ўсё ж абрынецца, цягнік спыніцца для ўсіх людзей. Але зноў жа такі: спыніцца не на апошняй станцыі «смерць», а пасярод шляху. І тады людзі змогуць не толькі думаць пра тое, што мае сапраўдны сэнс, седзячы ў сваіх купэ, а нават выйсці з цягніка, пабачыць рэальны свет, дакрануцца да яго. Змогуць сустрэць знаёмых ці сваякоў, якія ўжо выйшлі раней і чакалі іх. Яны змогуць агледзець іншыя вагоны: ад першага да самага апошняга...

Цяпер Ён ляжыць на сваім ложку і зноў разважае над гэтым. Зноў прыходзіць да высновы, што людзі марнуюць сваё жыццё на ўсялякія бязглуздзіцы. Часткова таму, што яны закладнікі жыцця, часткова — па ўласным жаданні. І падаецца Яму гэтая сітуацыя неверагодна абсурднай і нейкай раздражняльнай... Бо атрымліваецца, што жыццё, а дакладней — існаванне, замінае спасціжэнню сэнсу жыцця. Сама гэтая сістэма стварае штучныя перашкоды, нейкія дадатковыя аднаразовыя сэнсы на кожны асобны дзень. І, у рэшце рэшт, часу на нешта сапраўднае не застаецца... Такія думкі толькі ўзмацнялі Яго жаданне знішчыць гэты штучны свет, спыніць цягнік і вывесці людзей на волю...

— Трэба любіць жыццё больш, чым сэнс жыцця. Так пісаў Дастаеўскі... — гэта быў голас Злога. — Здаецца, ты зноў спрабуеш перакласці ўсё з хворай галавы на здаровую і падаць уласныя недапраблемы як агульначалавечую трагедыю. Каб пасля назначыць сябе ж самога на ролю выратавальніка... А хіба ж людзі ў закладніках? Хіба яны рабы? Хаця, дакладней было б запытаць, ці лічаць яны сябе рабамі... Але гэта адно і тое ж...

— Я думаю, людзі вымушаны распыляцца на розную непатрэбшчыну і ствараць штучныя ідэалы, патрэбы і мэты...

— А хіба ёсць каму-небудзь з людзей справа да таго, што ты там сабе думаеш? Галоўнае, што яны ўсім задаволены. Некаторым падабаецца выконваць побытавыя абавязкі, некаторыя паспавяюць займацца і тым, чым насамрэч жадаюць, а некаторыя могуць сумяшчаць прыемнае з карысным. І калі асабіста ты ў сваім жыцці нічога не дасягнуў і ўпэўнены, што не дасягнеш і далей — гэта не ёсць нагода для вынішчэння ўсяго. Як кажуць, дрэннаму танцору порткі перашкаджаюць. Прызнайся, насамрэч табе крыўдна і зайздросна, што ішныя нечага ў гэтым жыцці дасягнулі, а ты — не. І ты зноў прыкрываешся высакароднымі намерамі, каб пакараць усіх з-за нейкіх дробязных крыўд. Калі б нават увесь той час, які ты марнуеш на астэроід, пакінуць сапраўдным справам — ужо можна было б заўважыць нейкі плён.

Да размовы нечакана далучыўся Добры:

— Ведаеш, так і ёсць. Калі ты амаль да ўсяго ставішся, як да нейкіх абавязкаў, гэта няправільна. Калі ты нават не спрабуеш атрымаць асалоду ад ранішняй кавы і адносішся да яе толькі як да неабходнай батарэйкі, гэта няправільна... Ты знаходзішся ў глыбокай маркоце. Гэта грэх. Але прабач, я не хачу цябе вінаваціць і запалохваць. Табе патрэбна дапамога. І ў першую чаргу, ты павінен дапамагчы сабе сам. Кінь сваю дурную ідэю з астэроідам, пакайся. І ўжо стане лягчэй. Вазьмі сябе ў рукі і займіся справай... Ты ж ведаеш сапраўдныя прычыны свайго жадання ўсё разбурыць — трэба глядзець у корань праблем і вырашаць іх. А не чакаць, пакуль усё само скончыцца... Акрамя гэтага, мне вельмі не падабаецца, што ты лічыш сябе амаль што Збаўцам. Змірыся: ты не вышэйшы, ты шмат ніжэйшы за іншых. Я цудоўна разумею, што гэта непрыемна і крыўдна, аднак гэта праўда. Знайдзі сябе, і тады ты зоймеш сваю нішу. Але перастань сябе падманваць, гэта ўжо страшна...

Ён ляжыць і цяжка дыхае. Пачутыя словы нешта ў Ім зачапілі. Аднак Ён выра шае ў адказ сказаць тое, пра што хацеў сказаць і раней, быццам бы не чуў Ён ні Злога, ні Добрага:

— Вось мне цікава... Калі перад Судным Днём усе людзі будуць уваскрэша ныя... Што яны будуць рабіць?.. Уявіце, абсалютна ўсе людзі, якія жылі ад пачатку і да заканчэння часоў, апынуліся разам... Нехта, магчыма, захоча паразмаўляць са сваім прадзедам... Аднак той прадзед сам захоча паразмаўляць са сваім прадзедам... А гэты першы чалавек даведаецца, што і ў яго ўжо ёсць шэраг нашчадкаў, якія, магчыма, таксама захочуць з ім паразмаўляць... Але, па вялікім рахунку, пра што размаўляць? Усе гэтыя людзі фактычна будуць незнаёмымі і чужымі адзін адному... Ці, напрыклад, сын захоча папрасіць прабачэння за нешта ў бацькі, бацька ў дзеда, дзед у прадзеда і гэтак далей... І тады адбудзецца ўсеагульная дэвальвацыя гэтых прабачэнняў і іншых пачуццяў, кожны выпадак страціць сваю ўнікальнасць... Ці нехта захоча даведацца, чым праславіўся яго продак альбо нашчадак... І што тады? Нехта скажа, што працаваў усё жыццё на полі, нехта скажа, што быў на вайне, нехта скажа, што шмат вучыўся... Нехта скажа, што зарабляў пяцьсот долараў за месяц... Але што ў такой сітуацыі можна будзе лічыць сапраўдным дасягненнем? Што можна будзе назваць сапраўды вялікім учынкам?.. Мне здаецца, што праблема акурат у тым, што большасць людзей, якія жылі на гэтым свеце, перабівалася ад вырашэння адной побытавай задачы да іншай... Кожны з гэтых людзей можа сказаць, што ён працаваў, зарабляў на хлеб, займаўся гаспадаркай, гадаваў дзяцей і гэтак далей. Амаль як жывёлы... І толькі адзінкі рабілі нешта насамрэч значнае... А большасць — не проста пакінула пасля сябе толькі нашчадкаў і больш нічога, дык яшчэ і самі не паспелі атрымаць ад уласнага жыцця задавальнення, спасцігнуць шэраг жыццёвых ісцін, знайсці сапраўдны сэнс...

— Працяг роду не з’яўляецца бессэнсоўным, — адказаў Злы. — Не трэба параўноўваць гэты працэс у людзей і ў жывёл. Людзі мне далёка не сімпатычныя, аднак... Калі нават самі прадстаўнікі роду не робяць нічога, што ты лічаш выдатным, не спрыяюць прагрэсу, яны даюць шанец сваім нашчадкам жыць у лепшым свеце...

— Але мне шкада ўсіх тых людзей... Я не думаю, што яны самі хацелі кожны дзень выконваць манатонную цяжкую працу на полі, калечыцца на войнах ці нешта такое... Натуральна, што ў іх былі ж нейкія схільнасці, захапленні... У любым выпад­ку, кожны меў свае мары, жаданні... Але хто іх здзейсніў? У каго былі адпаведныя магчымасці?

— Ты сябе шкадуеш, а не іх. Бо па сабе судзіш. Ты сапраўды ўспрымаеш усё, як абавязкі, быццам бы гэта не табе патрэбна, а некаму іншаму. Таму не можаш зразумець, што іншыя маглі бачыць радасць і ў цяжкай працы, і на вайне, і ў побыце... Увогуле, у кожнага быў выбар: не хочаш працаваць — не працуй, не хочаш ваяваць — не ваюй. І кожны рабіў гэты выбар на сваю карысць, у любым выпадку. І ты яго таксама зрабіў: нармальна жыць не атрымалася (хаця ты і не асабліва імкнуўся), здзейсніць самагубства смеласці не хапіла, і ты вырашыў усё ціха ненавідзець і пры гэтым не рабіць нічога рэальнага. Прызнайся, ты ведаеш, што самагубства ніколі не здзейсніш, што ніякі астэроід ніколі не абрынеш, а паспрабаваць нешта змяніць у сваім жыцці табе проста не трэба. Гэта і ёсць твой выбар: ныць, скардзіцца і шукаць такія апраўданні для псіхічна нездаровага жадання ўсіх забіць, якія б цябе яшчэ і героем выстаўлялі. Але ўсё гэта ў сукупнасці — самападман...

Ён нічога не адказвае. Ляжыць і слухае амаль абсалютную цішыню. Здаецца, што ні Добры, ні Злы Яго не разумеюць. Хоць Ён не можа схаваць ад іх нават патаемныя думкі... Праз нейкі час зноў пачуўся голас Злога:

— Я заўважыў цікавую рэч... Ты хочаш спыніць «цягнік часу», выпусціць з яго ўсіх людзей у нейкую агульную прастору. Гэта нядрэнна суадносіцца з тваім жаданнем абрынуць астэроід. Аднак ты і сам зразумеў, што калі абсалютна ўсе людзі апынуцца разам, будзе пэўны тупік. Гэта яшчэ адна моцная нестыкоўка ў тваіх ідэях...