Каменная ноч - Алесь Яфімаў

Кім былі яны цяпер? Ён неаднойчы разважаў над гэтым пытаннем і меў некалькі меркаванняў. У першую чаргу, увасабленнямі Дабра і Зла — дзякуй байцы пра анёла і чорта. Аднак Добры і Злы, на Яго погляд, былі вельмі далёкімі ад абсалюта ў гэтых сферах. З іншага боку, Добры мог быць увасабленнем пачуццяў, а Злы — розуму, што было бліжэй да рэчаіснасці і пацвярджалася зместам і спосабам падачы іх слоў. Развіваючы гэтую думку, Ён прыйшоў да больш шырокай тэорыі: Добры мог быць увасабленнем жаночага пачатку, а Злы — мужчынскага. Аднак, пасля шматлікіх разважанняў, Ён так і не схіляўся ні да адного з тлумачэнняў. Па-першае, Яму здавалася, што ўсе гэтыя тэорыі ў пэўнай ступені правільныя, а па-другое, што было для Яго больш значным, — не існавала ніякага сэнсу ў аналізе вобразаў «дарадчыкаў». І ён жыў з імі — галасамі за сваёй спінай, якіх па звычцы працягваў называць Добрым і Злым.

НОЧ ЧАЦВЕРТАЯ

Першая прыкмета пачатку пазнання — жаданне памерці.

Ф. КАФКА

Ён ляжыць на сваім няўтульным ложку на спіне, амаль як нежывы. Думае пра словы Злога: «Што з’яўляецца большым эгаізмам: жаданне пасмяротнай пашаны ці прынцып «пасля мяне — хоць трава не расці»? Раней Ён часта разважаў над крыху іншым пытаннем: як усё скончыць, каб нікому не было дрэнна? Часта думаў пра самагубства, бо жыць так, як жыў Ён, далей не было ні сіл, ні сэнсу. Але заўжды прыходзіў у гэтых разважаннях да тупіка. З аднаго боку, Яму не давала спакою думка, што самагубства — самы страшны грэх. Пра гэта заўжды нагадваў Добры, ды і сам меў перад самагубствам нейкі страх. Бо верыў, што смерць — не канец. Апрача гэтага, Яму было страшна ўласна здзейсніць гэты ўчынак: страшна было адчуць фізічны боль, страшна зразумець, што гэта, верагодна, памылка. Была і нейкая дурная надзея, што «заўтра» нешта зменіцца, што Яго неўзабаве чакае нейкі прыемны падарунак лёсу, што жыццё ўрэшце палепшыцца. І гэтае «заўтра» чакалася кожны наступны дзень, год за годам. І нягледзячы на тое, што насамрэч усё толькі пагаршалася, надзея не знікала і не слабела. Таму і была дурной... І вось гэтая незразумелая сумесь рэлігійных уяўленняў, жывёльнага інстынкту самазахавання і наіўнай чалавечай надзеі была адной з прычын, якія не дазвалялі Яму здзейсніць самагубства і нават сур’ёзна думаць пра гэта.

Другая прычына была больш празаічнай: Ён разумеў, што Яго самагубства будзе клопатам для іншых. Нехта першым знойдзе Яго цела, якое, натуральна, будзе мець не лепшы выгляд — ужо непрыемнасць для чалавека. Добра яшчэ, калі хутка знойдуць... Некаму трэба будзе паведаміць пра гэта ў адпаведныя інстанцыі... Камусьці давядзецца прыбіраць за Ім рэчы... А што будуць адчуваць сваякі, калі даведаюцца пра такую навіну? Магчыма, для некаторых з іх Яго смерць стане сапраўдным горам. Хаця, наўрад ці. Магчыма, некаторыя мелі на Яго пэўныя спадзяванні... У любым выпадку, ім трэба будзе займацца пахаваннем і спадарожнымі пытаннямі... Разумеючы ўсё гэта, Ён адчуваў нейкі сорам перад усімі гэтымі людзьмі. Уяўляючы такую сітуацыю, Ён шкадаваў больш іх, чым сябе, хоць адначасова разумеў, што ўжо праз пару год ім будзе ўсё роўна. Тым не менш, іншым разам у сваіх разважаннях на гэты конт Ён даходзіў да таго, што можна з’ехаць на ўсе апошнія грошы куды-небудзь у Сібір, заблукаць у глухой тайзе і памерці там, каб цела Яго ніколі не знайшлі. А напярэдадні напісаць родным, што ўсё добра, што пачынаецца новае жыццё, толькі вось сувязь падтрымліваць будзе цяжка... Аднак Злы заўжды перарываў такія разважанні відавочнымі аргументамі, якія разбуралі гэтыя дзіўныя і наіўныя фантазіі да рэшты. Добры ж увесь час паўтараў, што самагубства і нават думкі пра яго — цяжкі грэх.

Пасля гэтага Ён прыйшоў да высновы, што аптымальным варыянтам будзе няшчасны выпадак. І Ён нават пачаў на яго спадзявацца, чакаць, што з Ім павінна нешта здарыцца. Такі варыянт адначасова стаў бы для Яго і Божай ласкай (маўляў, Бог пашкадаваў Яго, не стаў даводзіць да граху самагубства і адначасова пазбавіў пакут), і вырашыў бы пытанне са страхам забіць сябе ды з дурной надзеяй на лепшае. Аднак, з іншага боку, праблемы побытавага характару засталіся б. Цела, бруд, непрыемная навіна для родных, клопаты з пахаваннем... Ён разумеў, што калі зда­рыцца няшчасны выпадак, — быццам бы Ён і ні пры чым, — усё можна будзе зваліць на волю лёсу. Але разуменне таго, што сам жадаў бы гэтага выпадку, пакідала Яму пачуццё віны. Ды і шкадаванне людзей, якім Яго смерць прынесла б клопаты, нікуды не падзелася. І вось ужо пасля гэтага ў Яго хваравітай свядомасці ўзнікла жаданне нейкага глабальнага, агульнага для ўсіх, канца.

Нягледзячы на тое, што ў сваіх разважаннях наконт самагубства Ён быццам бы прыйшоў да пэўных высноў, вельмі часта вяртаўся начамі ў самы пачатак гэтых думак і праходзіў кола «самагубства — няшчасны выпадак — глабальная катастро­фа» зноў і зноў... І вось цяпер Ён ляжыць і думае, што ідэя глабальнай катастрофы ўсё ж з’яўляецца геніяльным выйсцем і вырашае пытанне Злога, хоць яно і з’яўляецца правакацыяй. Пытанне гэтае, як і абсалютная большасць іншых псеўдафіласофскіх пытанняў Злога, уяўляе сабой гордзіеў вузел. Аднак у дадзеным выпадку, падзенне каменнай глыбы гэты вузел рассячэ. Бо, з аднога боку, пра ніякую пасмяротную пашану гаворкі быць не можа, паколькі шанаваць Яго не будзе каму. А з дру­гога боку, «пасля мяне — хоць трава не расці» азначае ўсё ж не сапраўдную траву, а цяжкасці, якія чалавек пакідае пасля сябе іншым людзям. Паколькі ж усе павінны памерці разам, то і з цяжкасцямі ніхто больш не сутыкнецца. Ніхто і ніколі... І Яго хваравітая і санлівая свядомасць успрымае гэтыя думкі як нейкае прасвятленне, як яшчэ адно пацверджанне неабходнасці абрынуць астэроід. І Ён стомлена пасміхаецца сам сабе...

Раптоўна пачуўся голас Злога:

— Ты ж разумееш, што тваё самазадавальненне ад падзення астэроіда і ёсць тая ж пасмяротная пашана? Прызнайся, што яна патрэбна табе сама па сабе, а не таму, што будзе з’яўляцца паказчыкам плёну твайго жыцця, паказчыкам таго, што ты пакінуў пасля сябе нешта карыснае... Як патрэба пацверджання нейкай перавагі над іншымі. І хіба ты не атрымаеш тое ж самае, калі нейкім чынам здолееш абры­нуць свой астэроід? Атрымаеш, нават у большай ступені. Магчыма, у абсалютнай. Бо ты будзеш лічыць, што астэроід зваліўся не выпадкова, што гэта менавіта ты яго абрынуў што менавіта ты, а не хто-небудзь іншы, паставіў кропку ў існаванні чалавечай цывілізацыі. Ніякія прамовы на пахаванні і блізка не змогуць параўнацца з фактам ажыццяўлення тваёй хворай ідэі ў памеры самазадавальнення, якое ты жадаеш адчуць. Бо насамрэч ты шукаеш толькі самазадавальнення. І ведаеш гэта. І табе нават усё роўна, якім чынам ты яго атрымаеш: працуючы ўсё жыццё на карысць людзей ці знішчыўшы гэтых жа людзей у адзін момант. І паколькі другі ва­рыянт прынясе самазадавальнення значна больш, ты і абіраеш менавіта яго. Гэта — квінтэсэнцыя твайго эгаізму... Ці, дакладней, геданізму. У любым выпадку, гэта і ёсць адказ на маё пытанне: той варыянт, які ты абярэш і будзе з’яўляцца правиль­ным, бо выбар ты будзеш рабіць толькі на сваю карысць.

Злы ўзяў паўзу, даючы Яму асэнсаваць усе гэтыя словы і быццам бы падкрэсліваючы наяўнасць адказу на пытанне. Так, Злы зноў Яго абдурыў: пытанне, якое здавалася рытарычным і нейкім несур’ёзным, насамрэч з’яўлялася пэўным тэстам, інструментам, з дапамогай якога Злы ў чарговы раз даказаў, што на некалькі крокаў далейшы за Яго. Цяпер Ён думаў, што трэба было забыцца на гэтае пытанне, пакінуць яго па-за ўвагай і тады б Ён атрымаў пэўную перавагу, пазбавіў Злога лішні раз патыкаць Яго пысай у недахопы... Аднак, па вялікім рахунку, было ўсё роўна. Значна больш Яму не падабалася зневажальная крытыка Злога, тое, што ён уздымаў на паверхню балючыя тэмы, пра якія Яму непрыемна было слухаць. Ён не быў упэўнены, што Злы кажа праўду і знаходзіць Яго ідэям і дзеянням адзіна правільныя тлумачэнні. Аднак вельмі гладка гэта атрымлівалася ў Злога. Акрамя таго, Яго раздражняла інтанацыя і ўвогуле манера Злога размаўляць: павольна, неяк салодка, быццам бы смакуючы кожнае слова, з нейкім здзекам і фанабэрыстасцю; з нейкай самазадаволенай усмешкай, якую Ён, натуральна, не бачыў, але заўжды адчуваў... Злы казаў так, нібыта заўжды меў рацыю і ведаў пра гэта. І кожны раз імкнуўся паказаць гэта Яму, падкрэсліць сваю перавагу над Ім... Раптоўна Ён зразумеў цікавую рэч:

— Ты папракаеш мяне ў празе да самазадавальнення, аднак, чым ты лепшы? Ты ж сам заўжды імкнешся атрымаць самазадавальненне, калі паказваеш на маі памылкі. Табе ж падабаецца мяне крытыкаваць, «філасофстваваць» над маімі недахопамі. Але дзеля чаго ты гэта робіш? Каб мне дапамагчы? Не, не паверу. Прызнайся, — Ён паспрабаваў парадыраваць Злога. — Ты гэта робіш для сябе, для ўласнага самазадавальнення. Дык чым ты лепшы за мяне?

— Я самадастатковы... Магчыма, справа ў тым, што я — гэта ты? І мая прага да самазадавальнення насамрэч — твая?