Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

"Як караваншчык, якi здалёк iшоў да крынiцы, каб смагу прагнаць, да цябе прыйшла я, спявак праслаўлены, Раймалы-ага, сказаць прывiтальнае слова.

Не асудзi, што ўварвалiся мы сюды гуртам шумным, - на тое тут свята, на тое вясялосць пануе на вяселлях. Не здзiўляйся смеласцi маёй, Раймалы-ага, адважылася да цябе з'явiцца з песняй, з трапятаннем i тайным страхам, нiбы сама ў каханнi прызнацца хацела б табе. Прабач, Раймалы-ага, смеласць ува мне, як порах у ружжы запаветным. Хоць чую сябе я вольна ўсюды, але да сустрэчы гэтай рыхтавалася ўсё жыццё, словы збiрала, як тая пчала мёд па кроплi збiрае. Рыхтавалася, як тая кветка ў бутоне, якому разгарнуцца суджана ў прызначаны час. I гэты час настаў..."

"Дазволь, але хто ты, госця чароўная?" - хацеў дазнацца Раймалы-ага, але не асмелiўся перапынiць чужую песню на паўслове. Аднак увесь падаўся да незнаёмкi ў здзiўленнi i захапленнi. Душа ўсхвалявалася ў iм, гарачай крывёю апалiла плоць, i каб у той час асаблiвым зрокам валодаць змаглi людзi, то ўбачылi б яны, як страпянуўся ён, бы крыламi ўзмахнуў беркут на ўзлёце. Вочы ў iм ажылi i заззялi, насцярожыўся сам, бы клiк жаданы пачуўшы ў нябёсах. I ўзняў галаву Раймалы-ага, забыўшы пра гады...

А дзяўчына-спявачка вяла далей:

"Паслухай гiсторыю маю, жырау вялiкi. Я з юных гадоў люблю цябе, спевака ад бога Раймалы-ага. Я ўсюды хадзiла за табой следам, Раймалы-ага, дзе б ты нi спяваў, куды б ты нi прыехаў. Не асуджай. Мая мара спяваць так, як ты, вялiкi майстар песнi Раймалы-ага. I iдучы следам за табой, усюды нябачным ценем iдучы, нi слова твайго не прапусцiўшы, твае мелодыi паўтараючы як малiтвы, вучылася ў цябе я, вершы твае, як заклiнаннi, завучвала. Марыла я, прасiла я ў бога, каб мне паслаў вялiкай сiлы дар, каб змагла я цябе прывiтаць у адзiн шчаслiвы для мяне дзень, каб у любвi табе прызнацца, з пашанай праспяваць песнi, складзеныя ў тваёй прысутнасцi, i яшчэ, няхай бог даруе мне гэтую дзёрзкасць, з табой, вялiкi майстар, у мастацтве спаборнiчаць я марыла, не думаючы нават пра перамогу, о Раймалы-ага, аб гэтым днi я марыла, як iншы марыць пра вяселле. Але я была нiкчэмная, а ты - такi вялiкi, такi любiмы ўсiмi, настолькi славай i пашанай акружаны, што не дзiва, калi мяне, дзяўчынку малую, заўважыць у народзе ты не змог, не змог ты вылучыць мяне позiркам у тым мнагалюддзi. А я ж, захапляючыся песнямi тваiмi, я, чырванеючы ад сораму, употай марыла пра цябе i жанчынай хутчэй хацела стаць, каб прыйсцi да цябе i аб'явiцца смела. I клятву я дала сабе пазнаць мастацтва слова, пазнаць прыроду музыкi глыбока i навучыцца спяваць, як ты, настаўнiк мой, каб прыйсцi да цябе не саромеючыся, каб прывiтаць цябе, каб у каханнi прызнацца. I вось я тут. Я ўся тут перад позiркам тваiм i судом. Пакуль я расла, пакуль я жанчыну песцiла ў сабе, гэтак час павольна цягнуўся, i нарэшце цяперашняй вясной усе дзевятнаццаць мне. А ты, Раймалы-ага, у маiх дзявочых марах усё такi ж i той жа, толькi пасiвеў крыху. Але гэта не перашкода каханню майму. I вось я тут. Цяпер дазволь мне сказаць рашуча i проста: мяне не ўпадабаць як дзяўчыну можаш ты, але як спявачку мяне не адрынеш - бо я прыйшла з табою спаборнiчаць у спевах i красамоўстве... Табе кiдаю выклiк, майстар, слова за табой!"

- Але хто ж ты? Адкуль ты? - усклiкнуў Раймалы-ага i ўстаў з месца. - Як завуць цябе?

- Маё iмя Бегiмай.

- Бегiмай? Дык дзе ж ты была да гэтага? Адкуль ты паявiлася, Бегiмай? мiмаволi вырвалася з вуснаў Раймалы-агi, i галаву нахiлiў ён, засмучаны.

- Я ж сказала, Раймалы-ага. Малая была, я расла.

- Усё разумею, - уздыхнуў ён. - Не разумею толькi аднаго - лёсу свайго не разумею! Нашто было яму цябе ўзрасцiць такой прыгожай на сконе дзён маiх? Нашто? Каб сказаць, што ўсё тое, што было раней, не тое ўсё было, што я дарэмна жыў на свеце, не ведаючы, што будзе мне як узнагарода ад неба радасная пакута ўведаць, пачуць, убачыць цябе? Чаму ж лёс такi бязлiтасны i немiласэрдны да мяне?

- Дарэмна бядуеш так горка, Раймалы-ага, - сказала Бегiмай. - Калi ж лёс у маёй асобе паўстаў перад табой - усё будзе добра, Раймалы-ага. Нiшто не будзе мне даражэй, чым ведаць, што радасць я табе змагу даць дзявочай ласкавай сваёй песняй i каханнем самаадданым. Ува мне не сумнявайся, Раймалы-ага. Але калi ты сумнення перамагчы не зможаш, калi ты зачынiш перада мною дзверы да сябе, то i тады, кахаючы цябе без меры, буду мець за гонар з табою спаборнiчаць у майстэрстве, гатовая да любых выпрабаванняў.

- Пра што ты гаворыш? Што значыць выпрабаванне словам, Бегiмай? Чаго варта спаборнiцтва ў майстэрстве, калi ёсць выпрабаваннi яшчэ страшней - каханнем, якое не ладзiць з тым парадкам, у якiм мы жывём. Не, Бегiмай, не абяцаю я спаборнiчаць у красамоўстве з табою. Не таму, што сiлы не хопiць, не таму, што слова памерла ўва мне, не таму, што голас мой канае. Я толькi магу захапляцца табой, Бегiмай. Я толькi магу кахаць цябе на гора сабе, Бегiмай, i толькi ў каханнi з табою спаборнiчаць, Бегiмай.

З гэтымi словамi Раймалы-ага ўзяў дамбру, настроiў яе на новы лад i заспяваў новую песню, заспяваў, як у былыя гады - то як вецер, якога ледзь чуць у траве, то як гром, якi грукоча ў бела-блакiтным небе. З таго часу i засталася на зямлi тая песня. Песня "Бегiмай":

"...Калi ты прыйшла здалёку, каб выпiць вады з крынiцы, я, як вецер сустрэчны, дабягу i да ног тваiх прыпаду, Бегiмай. Калi ж сёння дзень самы апошнi мне лёсам наканаваны, то сёння не памру я, Бегiмай, i навекi не памру я, Бегiмай, ажыву i зноў буду жыць, Бегiмай, каб не застацца без цябе, Бегiмай, без цябе, як без вачэй, Бегiмай..."

Вось так ён спяваў тую песню "Бегiмай". Той дзень надоўга застаўся ў памяцi людской. Колькi размоў адразу закiпела вакол Раймалы-ага i Бегiмай! А калi выпраўлялi нявесту да жанiха, сярод святочных белых юртаў, сярод коннiкаў на святочных конях, сярод яркага святочнага гурту людзей, на чале каравана, якi праводзiў нявесту, гарцавалi Раймалы-ага i Бегiмай з песнямi-пажаданнямi дабра. Побач ехалi яны, стрэмя ў стрэмя ехалi яны, звярталiся да бога яны, да добрай сiлы звярталiся яны, маладым шчасця жадалi яны, на домбрах iгралi яны то ён, то яна, то ён, то яна...

Не пазнавалi людзi старога спевака Раймалы-агу. Зноў голас звiнеў, як раней, зноў гнуткiм i спрытным ён стаў, як раней, а вочы свяцiлiся, як дзве лямпы ў белай юрце на зялёным лузе. Нават конь яго Сарала ганарлiва выгнуў шыю.

Але не ўсiм гэта было даспадобы. Былi i такiя, якiя, гледзячы на Раймалы-агу, плявалiся. Сваякi i супляменнiкi яго - баракбаi, так называўся iх род, абуралiся. Баракбаi злавалiся. Куды гэта варта - Раймалы-ага страцiў розум на старасцi гадоў. Яны пачалi нагаворваць брату яго Абдзiльхану. Як жа мы будзем цябе валасным выбiраць, засмяюць нас iншыя на выбарах, калi стары сабака Раймалы-ага нас на пасмешышча выстаўляе? Чуеш, як спявае, як жарабок малады ржэ? А яна, дзеўка гэта, чуеш, што адказвае? Сорам! На вачах у людзей круцiць галаву яму. Не да дабра. Нашто звязвацца з гэтай дзеўкай? Прыструнiць яго трэба, каб няслава не пайшла па аулах...

Абдзiльхан даўно ўжо трымаў зло на бесталковага брата, якi дажыў да сiвых валасоў i нiчога не нажыў. Думаў: пастарэў, пасталеў; i тут на табе, увесь род баракбаеў няславiць.

I тады прыналёг на каня свайго Абдзiльхан, прабiваючыся да брата праз натоўп, i крычаў, пагражаў бiзуном: "Апамятайся! Дамоў едзь!" Але не чуў i не бачыў яго старэйшы брат, якi быў заняты мiлагучнымi песнямi. А паклоннiкi тыя, хто шчыльным гуртам на конях абкружылi спевакоў, тыя, хто ў песнях кожнае слова лавiлi, Абдзiльхана ўмомант адцiснулi i паспелi з розных бакоў па шыi бiзуном агрэць. Разбярыся тады, хто руку прыклаў. Паскакаў Абдзiльхан...

А песнi спявалiся. У тую хвiлiну новая песня прасiлася з сэрца на волю.

"...Калi марал закаханы сяброўку клiча ранiцай, яму цяснiна ўтуруе рэхам горным", - спяваў Раймалы-ага.

"...Калi ж лебедзь, якi разлучаны з лебядзiхай белай, на сонца ранiцай гляне, то сонца ён убачыць кругам чорным", - адказвала песняй Бегiмай.

I так яны спявалi ў гонар маладых - то ён, то яна, то ён, то яна...

Не ведаў Раймалы-ага ў час самазабыцця, з якой кiпучай злосцю ў грудзях памчаўся брат Абдзiльхан, з якой крыўдай i помстай нясцерпнай рушылi за iм сваякi, увесь баракбаеў род. Якую ў змове расправу прыгатавалi яны яму, не знаў...

А песнi спявалiся - то ён, то яна, то ён, то яна...

Iмчаў Абдзiльхан, да сядла прыгнуўшыся, чорнай хмарай. Да аула, дахаты! Сваякi, як воўчая зграя, побач ехалi i крычалi на скаку:

- Брат твой страцiў розум! Бяда! Яго лячыць хутчэй трэба!

А песнi спявалiся - то ён, то яна, то ён, то яна... Так з песнямi праводзiлi яны вяселле да месца. Тут на развiтанне яшчэ раз праспявалi пажаданнi дабра. I, звяртаючыся да людзей, сказаў Раймалы-ага, што шчаслiвы тым, што дажыў ён да гэтых дзён, калi лёс яму ва ўзнагароду паслаў роўнага акына, спявачку маладую Бегiмай. Сказаў, што, толькi стукаючы крамень аб крамень - агонь успыхвае; i ў мастацтве - слова, спаборнiчаючы са словам, дасягае вяршыняў. Але звыш усяго, звыш магчымага шчасця, ён шчаслiвы тым, што на зыходзе жыцця, як на захадзе сонца з усяе моцы палае, так запалала ў iм каханне.

- Раймалы-ага! - яму ў адказ сказала Бегiмай. - Мара мая здзейснiлася. Я буду iсцi ўслед за табой. Толькi загадай. Каб песня з песняй спалучалiся, каб кахаць мне цябе i быць тваёй каханай. З тым жыццё сваё табе даручаю без аглядкi.