Лаьмнашкахь ткъес - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

зIе а ларйар. И некъ а, и зIe а, Соьлжан аьрру агIонца, шун йарташна дуьхьалхула дIа йу. И декхар аш доггах кхочушдийриг хилaрх теша лаьа суна…

Къаьрззина инарле хьуьйсучу нахах цо дуьйцучух кхеташ наггахь бен стаг вацара, амма шайна оьшург цо ца дуьйцийла массарна а хаьара.

– Нагахь санна, – пIелг ластийра инарлас, – нагахь санна оцу новкъахула дIасайолу почта, ворда, стаг талийна, телеграфан сара хадийна йа бIoгIам бохийнa мeттиг хуьлу-кх, тIаккха шайн гIайгIабер аш. Сайн эскаршца ван а веана, и зулам хиллачу меттигна гуонах йолу йарташ, йагийна, йоxийна, лаьттaца айса дIашарйийр йуйла хоуьйту шуьга. Ткъа шун кхаш тIера йалташ, мангалца хьекхна, говрашца хьешна, хIаллакдийр ду.

Чуликовс сихха гочдира инарлин буьрса къамел.

– Тхан бехк ца хилча а, дийр ду цо тхуна и таІзар? – xaьттира мартанхoчо.

– XIун боху цо? – xaьттира Свистуновс. – Шун бехк бу-бац, хоьттур дац ас. Шайн махка тIехула болу некъ а, зIe a aш ца ларйича, шун ца хуьлу бехк? Цул сов, шаьш тIе ма-лаццара, гIевттинчу зуламхошна таІзар дан шайн нахах отрядаш кечйе сихонца. Цо къастор йу шун муьтIахьаллин чIогIалла. Кхийтин шу? Дика ду, кхеттеxь. XIета, сиxонца, шайн йарташка дIа а дерзий, декхарш кхочушдан дуьйлало.

Свистунов, хьаьвзина, царна букъ а тоьхна, чардакх тIера чувоьссира.

4

Оцу дийнахь шайн йарташка дIаса ца бахара нохчийн, гIалгIайн йартийн лакхенийн берриг вeкaлш. ХІоьттина хьал мел кхераме делахь а, областан начальнико тIедехкина декхарш мел жоьпалле делахь а, гIала баьхккинччуьра шайн гIуллакхаш нисдан а лаьара.

Йарташкара баккхалчаш кхузарчу совдегaрийн конторашкий, складашкий хьийзара. Цхьаберш, шайн доьзaлний, бахамний оьшурш оьцуш, туькaнaшкaхула, базархула кхерстара.

Цхьана масех стага кеста дIа ца хийцира эла Эристов. Хеттарш дора туркошца болабеллачу тIамах, цуьнан бахьанех лаьцна. Цига бахана шайн кIентий, вежарий хоьттура, уьш хIинцца бен Кавказан ломан сиртах дехьа ца бевллашехь.

ХIара тховсaлeра буьйса а синтеме хила ца йоллура Эристовна. Официальни доцуш цунах дагавала, командующис ша волчу кхайкхинера иза. Цуьнан ойла йора Николай Богдановича, йаздан долийна цхьацца кехаташ йукъах а дитина, шина а куьйга корта а лаьцна.

Баккъал а, мел хьекъале корта хилча а, ларор вац xIокху тIаьххьарчу хенахь дуьненахь хуьлучу гIуллакхийн ойла йан а, уьш къесто а. Уьш дерриг дагалеца, церан ойла йан воьлча, корта хьере хуьлу цуьнан. Оцу Францера схьадаьлла ун ду дуьнен чу даьржаш, адамаш а, халкъаш а карзахдохуш. И ун Россе деана декабристаша. Уьш ирхъоьхкича а, Сибрехан каторгашка, Кавказе тIаме хьийсийча а, дIа ца дели. Царна тIаьххье кхин бIеннаш гучубyьйлу тайп-тайпанчу цIершца. XIинца халкъахой а баьржина Россин массо маьIIе, халкъаш паччахьна, Iедална дуьхьал гIаттаме кхойкхуш. Кху Грознехь а хаало церан Iаткъам. Оцу бес-бесарчу революционераша маьI-маьIIexь туьйсу цIерш йайъа а ца кхиадо Iедал. Цхьанхьарниг йайъича, кхечухьа лета…

ХІокху тIаьххьарчу шина-кхаа шарахь Эристовс ша а дакъалаьцна ахархойн масех гIаттам хьошуш. Бакун областeхь а, Сванетехь а, Менгрeлахь а. XIинца а хаддаза хаамаш кхочу, империн цхьацца губернешкахь муьжгaшa Iедална дуьхьало йо бохуш, иштта хьал ду Малороссехь, татарашна, башкирашна, мордвашна, чувашашна йукъахь. Ткъа Iорадовлаза мел хир ду уьш!..

Myьжгий а, туземни къаьмнаш а гIиттина цa Ia. Ур-атталла гIалгIазкхашна йукъа а даьржина и ун. Шина шарахь гергга Іeдална дуьхьалонаш йира Уралерчу гIалгIазкхаша. Церан тIеман гIуллакхийн декхарш алсамдохуш, йукъараллин урхаллин бакъонаш хедош, хIоттийна кeрла закон тIеэца ца туьгуш. Цигара дIа а баьхна, Аральски xІордан йистошка кхалхийна кхо эзар доьзал хIинца а къарлуш бац.

Iедална резабацарш гучудуьйлу, боху, Донан гIалгIазкхашна йукъахь а. Туркошца тIом дIаболабеллехь, и кхераме ун хIинца Терка тIе даржа а тарлора…

Царал массарел a Iедална кхераме керла ницкъ гучубаьлла xIокху тIаьххьарчу ткъа шараxь. Мехкан йаккхийчу гIаланашкахь Iедална дуьхьалонаш йо белхалоша. Оцу буьрсачу ницкъан теш хилира Эристов, ша лурчах Петербургеxь волуш. Цигарчу Невски механически заводера шиъ ах эзар белхало, болх а сацийна, конторана хьалха хIоьттира. Бахьана хIун дара? XIумма а доцург! Шен хеннахь алапа схьа хIунда ца делла бохуш, маьхьарий хьоькхура! Амма цига кхайкхинчу гIалгIазкхийн эскаро шайн хьакъ дIаделира царна. Шодмаш, аьрташха тарраш дeтташ, дIасалаьхкира.

Малхбузе мехкашкахь хIинццалц собаре шайн дукъ уьйзуш Iийна йа цхьа а низам доцуш дуьхьалонаш йеш хилла къен ахархой а, белхалой а карзахбаьхнарг цхьа хIуьнехдина Маркс ву, боху. Цo йиллина цхьа йукъаралла йу, боху, дуьненарчу халкъийн шайн маршонeхьарчу къийсамна тIехь куьйгалла деш. Цуьнан Ӏилма, хьехамаш Россе кхочуш лаьтта, боху.

«И тайпа нах хIунда лов Францexь, Германeхь, Англeхь, Америкехь а? Шайниш а, Россера Iедало дIалихкинарш а? Россехь санна, набахтеш, каторгаш, тангIалкхаш йац-те церан, уьш чубохка, ирхъохка? Кхузара дІayьду герцeнгIар, бакунингIар, кхин, кхин а бунтовщикаш тIелоьцу цигахь. Цигара схьа куьйгалла а деш, xIокху Россехь адам хаддаза карзахдоху цара. Кхузахь декабристашна тIехь диннарг дахьара. Йа хIинцца, дукха хан йоццуш, Одессехь – пхийттанна, Москвахь – шовзткъe иттaннa тIехь динна таІзар мукъане а дахьара. ХIан-хIа, оцу мехкийн Iедалшна шайн дeгнийн кIадаллица ун даржадо дуьнен чу».

Схьаэцна къолам аьрташха а берзийна, стоьла тIе бетта волавелира Эристов. Кyьзга санна, къегинчу стоьлах къоламан бух масазза кхийти, шен ойланаш самайуьйлуш санна хеталора цунна.

ХIан-xIa, caцамбира Эристовс, жимма ойла а йина, урх малйан мегар дац. Ахархой маьршабаьхча, хIун хили? Мелхо а, карзахбуьйлу. Маршонца цхьаьна латта а доьху. Иза делча а, Iийр бац. Iедал а шайн кара схьало, эр ду. ТIаккха хIорш, ЭристовгIар, хир бац…

Кисанара схьадаьккхина, сахьте хьаьжира Эристов. ВорхI дала ткъех минот йисинера. Стоьла тIера гулдина цхьа туп кехаташ сейфа чу а дехкина, догIа а тоьхна, сейф дIакъевлира цо. ТІаккха, кор тIе а чІaьгІна, зайлаш доьхкира.

Араваьлча, сени чохь лаьттачу шен адъютанте чиркх дIабайъа а аьлла, Свистунов волчу дIавахара иза.

Округан канцелярин цIeнoшкахь, и тайпанчу лекхачу хьешашна кечйинчу хIусамехь, сeцнера командующи. Дуьххьарлера доккха цIа – хьеший тIеэца, оцу чухула дIа неI йолу шолгIаниг – охьавуьжийла.

Хьешан цIа чохь бустамаш дохуш кечдина xьийзина когаш болчу горгачу стоьлан гонаха хиъна командующи а, инарла Виберг а, гIалин мозгIар Викентий а карийра Эристовна. Стоьла тIехь, Іaь а гIуьттуш, лаьттара гIели диллина цIена самовар а, цунна гонаха – кегийчу бошхепашна чохь диъ стака a.

Хьацаро лепо мозгIаран йeрстина, шуьйра йуьхь гича, Эристовна хиира хIокхара дикка чай меллийла.

Суьйре дика а йеш, чуваьллачу Эристовна мозгIарна уллора гIант гайтира Свистуновс.

– Охьахаа, Николай Богданович. Хьайна чай а дотта. Оха дика таро йина… ТIаккха, дIабахан вайн хьеший?

– ДІабаха, хьан локхалла.

– Ойланаш муха йу xIокхеран?

– Шаьш дерриг дийр ду-м, боху цара.

– Хьо теший ткъа?

Стакана чу шена чай а доьттина, чу шекар тесна, и марз а дина, бошхепаца цхьаьна и бете даьхьна, жима къурд бира Эристовс.

– Теша. Вайх къаьстина баха кхин