Беларусь. Памятное лето 1944 года (сборник) - Коллектив авторов

3 1990-х гг. у расійскай гістарыяграфіі пачаўся новы этап, які характарызуецца стварэннем умоў для далейшага паглыблення ведаў пра вайну, магчымасцю крытычнага асэнсавання дасягненняў папярэдняга перыяду. Разнастайнасць падыходаў пры вывучэнні розных навуковых праблем, засваенне расійскімі гісторыкамі новых пластоў замежнай літаратуры ў цэлым спрыяльна адбіліся на аб’ектыўным асвятленні малавывучаных старонак Вялікай Айчыннай вайны. Побач з метадалагічным плюралізмам галоўнай перадумовай удасканалення гістарычных ведаў стала істотна павялічаная крыніцавая база даследаванняў.

У апошнія гады расійскія навукоўцы зрабілі важныя крокі, прапанаваўшы грамадскасці новыя фундаментальныя працы па гісторыі Другой сусветнай вайны. У кнізе «Мировые войны XX ст.» [18] на падставе дакументаў айчынных і замежных архіваў асвятляецца прадгісторыя вайны, мэты нацысцкай Германіі, падрыхтоўка германскай арміі да вайны з СССР, планы па эканамічным рабаванні савецкіх абласцей, пытанні прапаганды ў будучай вайне, германскія планы на перыяд пасля заканчэння кампаніі з Савецкім Саюзам.

У 1998 г. выйшла ў свет выданне «Вялікая Айчынная вайна (1941–1945 гг). Ваенна-гістарычныя нарысы» у 4 кнігах (пад рэд. У А. Залатарова і Р М. Севасцьянава) [19]. У ім адзначаецца, што становішча акупантаў ў захопленых раёнах СССР у канцы 1942 г. – пачатку 1943 г. вельмі змянілася ў параўнанні з ранейшымі некалькімі месяцамі, аднак кіраўніцтва Германіі не губляла надзеі змяніць ход падзей на сваю карысць. Яны і не імкнуліся штосьці змяняць у сэнсе паслаблення ў сваёй акупацыйнай палітыцы, хаця і разумелі, што вайна, запланаваная як маланкавая, зацягнулася і надоўга. Наадварот, вялікія страты Вермахта на Усходнім фронце, вычарпанне людскіх і матэрыяльных рэсурсаў Германіі прыводзілі яе кіраўнікоў да высновы, што поспехі на фронце ў значнай ступені залежаць ад эфектыўнай працы прамысловасці і сельскай гаспадаркі акупаваных тэрыторый. Чым горш было становішча Германіі ў ваенна-эканамічнай сферы, тым больш акупацыйная адміністрацыя імкнулася прымусова прыцягнуць цывільнае насельніцтва да працы непасрэдна на месцы. Расійскія гісторыкі сцвярджаюць, што напад на СССР, згодна планаў фюрэра, не быў простай ваеннай акцыяй. Ён праследаваў асаблівыя мэты: заваяваць на ўсходзе жыццёвую прастору для нямецкіх каланістаў Заснаванае ўлетку 1941 г. ўпраўленне акупаваных тэрыторый было адбіткам таго, што Птлер не ўспрымаў ніякіх іншых рашэнняў, акрамя «поўнай каланізацыі» захопленых раёнаў СССР. Даследчыкі адзначаюць, што ў розных рэгіёнах акупанты намагаліся ажыццявіць аграрную рэформу парознаму На Украіне яны дзейнічалі вельмі асцярожна, баючыся рэзкімі зменамі дэзарганізаваць вытворчасць у гэтым багатым сельскагаспадарчым рэгіёне; у Беларусі дзейнічалі рашуча ў накірунку дэкалектывізацыі, узнаўлення прыватнай уласнасці на зямлю.

Неабходна адзначыць таксама гісторыка-дакументальнае выданне ў 2-х кнігах «1941 год. Страна в огне»: «Очерки», «Документы и материалы» [20], якое выйшла ў 2011 г. у Маскве як калектыўная праца акадэмічных гісторыкаў Беларусі, Украіны і Расіі. Аўтарскі калектыў выдатна выканаў сваю задачу па ўвядзенні ў навуковы зварот новых фактаў і дакументаў. Цэлы раздзел «Очерков» прысвечаны перыяду акупацыі Беларусі. Увага надаецца планам нацыстаў па каланізацыі, кіраванню акупацыйнай тэрыторыяй, прапагандысцкай палітыцы ў адносінах да мясцовага сельскага насельніцтва. У раздзеле «Война и белорусское общество» таксама зроблены акцэнт на аграрную палітыку нацыстаў у Беларусі, на канфіскацыю ў мясцовага сялянства сельскагаспадарчай прадукцыі ў першыя месяцы вайны, стварэнне дзяржаўных маёнткаў, на адрозненні нацысцкай аграрнай палітыкі ў Заходняй і Усходняй Беларусі.

Разам з тым, аналіз замежнай гістарыяграфіі сведчыць аб тым, што праблема аграрнай палітыкі нямецкіх захопнікаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі недастаткова разгледжана на сучасным этапе развіцця гістарычнай навукі. Гісторыкі не ў дастатковай ступені адлюстравалі асаблівасці забеспячэння і ажыццяўлення аграрнай палітыкі нямецкіх захопнікаў на Беларусі ў залежнасці ад зон акупацыі і этапаў вайны. Даследчыкамі разглядалася ў асноўным беларуская тэрыторыя, якая ўваходзіла ў склад Генеральнай акругі Беларусь. Даследаванне нацысцкай палітыкі на той частцы тэрыторыі заходніх абласцей Беларусі, якія падчас вайны ўваходзілі ў склад генеральнага камісарыята «Валынь-Падолія» (рэйхскамісарыят «Украіна») і акругі «Беласток» (Усходняя Прусія), амаль што не праводзілася. А між тым на кожнай з гэтых тэрыторый аграрная палітыка нямецкіх акупантаў мела свае асаблівасці і адрозненні, якія залежалі ад шматлікіх унутраных і знешніх фактараў, аналіз якіх дазволіць больш дакладна высветліць мэты, метады і вынікі аграрнай палітыкі ў цэлым на акупаванай беларускай зямлі.

1. Dallin, A. German rule in Russia 1941–1945: A study of occupation policies / A. Dallin. -London, 1957.

2. Vakar, N. Belorussia: The Making of a Nation / N. Vakar. Cambridge; Massachussets, 1956.

3. Снайдэр, Ц. Крывавыя землі: Еўропа паміж Гітлерам і Сталіным / Ц. Снайдэр. – Мінск, 2013 г.

4. Kay, A. Exploitation, Ressetlement, Mass Murder: Political and Economic Planning for German Occupation Policy in the Soviet Union, 1940-41 / A. Kay. – New-York, 2006.

5. Die deutsche Wirtschaftspolitik in den besetzen sowjetischen Gebieten 1941–1943: Der Abschlußbericht der Wirtschaftsstabes Ost und Aufzeichnungen eines Angehörigen des Wirtschaftskommandos Kiew / hrsg. und eingeleitet von Rolf-Dieter Müller. – Boppard am Rhein, 1991.

6. Schlootz, J. Deutsche Propaganda in WeiBruBland 1941–1944: Eine Konfrontation von Propaganda und Wirklichkeit / J. Schlootz. – Berlin, 1996.

7. Gerlach, Ch. Kalkulierte Morde. Die Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in WeiBruBland 1941 bis 1944. 2. Auflage / Ch. Gerlach. Hamburg, 2000.

8. Chiari, B. Alltag hinter der Front: Besatzung, Kollabaration und Widerstand in WeiBruBland 1941–1944 / в. Chiari. – Dtisseldorf, 1998.

9. Бартушка, M. Партызанская вайна ў Беларусі ў 1941–1944 гг. / М. Бартушка. – 3-е выд. – Смаленск, 2014.

10. Brakel, А. Unter Rotem Stern und Hakenkreuz: Baranowicze 1939 bis 1944. Das westliche Weißrußland unter sowjetischer und deutscher Besatzung / А. Brakel. – Paderborn; München; Wien, Zürich, 2009.

11. Karlikowski, J. Polityka okupacyjna III Rzeszy w Okręgu Bialostokim, 1941–1944 / J. Karlikowski. – Bialystok, 1965.

12. Łuczak, Cz. Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce / Cz. Łuczak. – Poznań, 1979.

13. Туронак, Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй / Ю. Туронак. – Мінск, 1993.

14. Madajczyk, Cz. Faszyzm i okupację 1938–1945: wykonywanie okupacji przez państwa Osi w Europie: 2 t. / Cz. Madajczyk. – Poznań, 1983–1984. – T. 1–2.

15. Всенародная борьба против экономических мероприятий фашистских оккупантов на Украине (1941–1945 гг.). – Киев, 1980.

16. Украинская ССР в Великой Отечественной войне Советского Союза 1941–1945 гг.: в 3 т. / ред. колл.: И. Д. Назаренко [и др.]; пер. с укр. – Кіїв, 1975.

17. Перехрест, О. Г. Сільське господарство України в роки Великої Вітчизняної війни (1941–1945 рр.) / О. Г. Перехрест / НАН України, Ін-т історії України. – Кіїв, 2010.

18. Мировые войны ХХ ст. – Кн. 4: Вторая мировая вайна. Документы и материалы. – М., 2002. 19. Великая Отечественная вайна (1941–1945 гг). Военно-исторические очерки: в 4 кн. / под ред. В. А. Золотарёва і Г. Н. Севостьянова). – М., 1998.

20. 1941 год: страна в огне: истор. – док. изд.: в 2 кн. Кн. 1: Очерки; Кн. 2: Документы и материалы. – М., 2011.

Акадэмія навук БССР у гады Вялікай Айчыннай вайны: агляд навуковай літаратуры

І. І. Шаўчук (Брэст), Г. У. Карзенка (Мінск)

Гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук айчынная гістарыяграфія з 1940-х гг. надавала пэўную ўвагу. Яна знайшла адлюстраванне ў публікацыях тагачасных прэзідэнтаў акадэміі: аб’ёмістым артыкуле М. I. Грашчанкава «Академия наук Белорусской ССР», змешчаным у зборніку, прысвечаным акадэміям навук саюзных рэспублік [6, 35–72], трох выданнях кнігі В. Ф. Купрэвіча «Академия наук Белорусской ССР. Очерк истории и деятельности» (1957, 1958 і 1968 гг.) [18].

Праца па вывучэнні дзейнасці НАН Беларусі актывізавалася і набыла сістэмны характар пасля стварэння па ініцыятыве прэзідэнта акадэміка М. А. Барысевіча, трупы па вывучэнні гісторыі навукі ў складзе Інстытута гісторыі (1973 г., 1980 г. – аддзел, кіраўнік П. Ц. Петрыкаў). Першым значным вынікам навуковых пошукаў яе супрацоўнікаў і вялікага аўтарскага калектыву стала выданне гісторыі Акадэміі навук у 1979 г. [1].

Такім чынам, патрэбы развіцця айчыннай навукі, пільна адчутыя кіраўніком Акадэміі, не толькі знайшлі выйсце ў інстытуалізацыі гісторыка-навуко-вых даследаванняў, але мелі вынікам стварэнне фундаментальнай гісторыі навуковага цэнтру рэспублікі. Працягам гэтых працэсаў стала стварэнне шэрагу прац, прысвечаных асобным установам НАН Беларусі [25]. У большасці іх перыяду Вялікай Айчыннай вайны – лёсу супрацоўнікаў і асноўным накірункам дзейнасці – нададзена толькі фрагментарная ўвага. Гэта заканамерна, паколькі ў невялікіх аб’ёмах, як правіла, юбілейных выданняў, стварыць шырокую панараму ваеннага мінулага ўстаноў наўрад ці магчыма.

Больш падрабязна тэты перыяд апісваецца ў артыкуле М. I. Грашчанкава і, зразумела, кнізе В. Ф. Купрэвіча. Выдзяляецца калектыўная манаграфія, апублікаваная ў 1979 г., дзе асобны трэці раздзел спецыяльна прысвечаны функцыянаванню Акадэміі ў гады Вялікай Айчыннай вайны («Академия наук в период Великой Отечественной войны») [5, с. 47–58] і пасляваеннага аднаўлення («Академия наук в годы послевоенного восстановления») [19, с. 58–77]. У працы выдзелены наступныя часткі: пачатак вайны і эвакуация акадэмічных падраздзяленняў, прафесійная дзейнасць вучоных у розных арганізацыях савецкага тылу, вызваленне Беларусі і аднаўленне Акадэміі навук. Звернута некаторая ўвага на дзейнасць навукоўцаў у нямецкім тыле і на франтах вайны ў складзе рэгулярных фарміраванняў Чырвонай Арміі. Да безумоўна станоўчага моманту можна аднесці тое, што ўсе падзеі, працоўныя і ваенныя, не безасабовыя, а разглядаюцца праз прызму ўнёску ў навуку і баявыя справы канкрэтных людзей. Такім чынам, выданнем «Академии наук Белорусской ССР» былі закладзены асноўныя накірункі наступнага, больш дэталёвага вывучэння яе гісторыі.