Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Ужо вечарэла ў шызай пространi халоднага перадзiмовага мора. То паяўляючыся на грабянах хваль, то хаваючыся мiж iмi, лодка iшла да берага. Цяжка iшла, змагаючыся з бурунамi, а мора шумела, ускiпала яшчэ стрымана, паволi разгойдваючыся, набiраючы штармавой моцы. Халодныя пырскi ляцелi ў твар, i рукi на вёслах былi ўжо набрынялыя ад холаду i вiльгацi.

Укубала хадзiла па беразе. Даўно ўжо, ахопленая трывогай, яна выйшла да мора i чакала мужа. Хутка цямнела, шумна i неспакойна бiлiся хвалi. Трывожна было на сэрцы ў Укубалы.

Але вось нешта мiльганулася сярод бурунаў i лодка паказалася на хвалi. Захутаная ў хустку, грузная ад цяжарнасцi, Укубала падышла да самага прыбою i чакала тут, пакуль прычальваў Едыгей. Прыбой вынес моцным штуршком лодку на водмель. Едыгей у адно iмгненне саскочыў у ваду i выцягнуў лодку на бераг, правалок яе яшчэ i па пяску. I калi ён разагнуў спiну, увесь мокры i салёны, Укубала падышла i абняла яго за мокрую шыю пад халодным, залубянелым плашчом.

- Не ведала, што i думаць. Чаму ты так доўга?

- Яна не паяўлялася ўвесь дзень i толькi пад вечар прыплыла.

- Дык ты хадзiў па залатую мекрэ?

- Вядома, i я яе ўгаварыў. Ты можаш паглядзець на яе.

Едыгей дастаў з лодкi цяжкi скураны бурдзюк, поўны вады, развязаў яго, i на бераг плюхнулася разам з вадой залатая мекрй. То была вялiкая рыбiна. Магутная i прыгожая рыбiна. Яна шалёна пачала бiць залатым хвастом, выгiнаючыся, падскокваючы, раскiдаючы наўкол мокрую гальку, i, шырока разяваючы ружовую пашчу, iмкнулася дапластаваць да мора, да прыбою. На нейкi мiг рыбiна раптам зацiхла, iмкнучыся асвойтацца, аглядваючы нерухомымi i чыстымi вачамi той свет, у якiм нечакана апынулася. Але нязвыклае нешта, сляпучае аглушыла яе, задыхацца пачала. I тады яна зноў напружылася, забiлася з новай сiлай, жадаючы патрапiць да вады. Едыгей падняў яе за жабры.

- Падстаўляй рукi, трымай, - сказаў ён Укубале.

Укубала прыняла рыбiну, як дзiця, на абедзьве рукi, i прыклала яе да грудзей.

- Якая яна пруткая! - усклiкнула Укубала, адчуўшы яе спружынiстую сiлу. А цяжкая, як гнёт. I так пахне морам. I прыгожая якая! На, Едыгей, я радая, вельмi радая. Споўнiлася маё жаданне. Адпусцi яе ў мора хутчэй.

Едыгей панёс залатую мекрэ да мора. Увайшоўшы па калена ў шумлiвы прыбой, ён расслабiў рукi. На нейкi кароткi мiг, калi залатая мекрэ падала ў ваду, у густой сiнечы надвячор'я нiбы блiснула зiхоткае сонейка i патухла, - гэта мекрэ ўкручвалася ў ваду сваiм iмклiвым целам...

А вялiзны шторм нахапiўся ўночы. Мора раўло пад кручай. Яшчэ раз пераканаўся Едыгей: не так сабе паяўляюцца на моры тыя хвалi - iйрэк талкуны. Прыслухоўваючыся ноччу да прыбою, успомнiў Едыгей пра запаветную рыбiну. Як яна там цяпер? Але ж на вялiкiх глыбiнях мора, мусiць, спакайнейшае. Прыслухоўваецца там, нябось, як ходзяць хвалi наверсе. Едыгей шчаслiва ўсмiхнуўся пры гэтым i, засынаючы, паклаў руку на жончын бок i пачуў раптам, як нешта тарганулася ў яго пад рукой. То даваў пра сябе знаць ягоны будучы першынец. I таму Едыгей шчаслiва ўсмiхнуўся i спакойна заснуў.

Ведаць бы яму, што не мiнецца i год, як усхопiцца тая вайна, i ўсё пабурыцца ў жыццi, i пойдзе ён ад мора назаўсёды i толькi будзе пра яго ўспамiнаць... Асаблiва калi цяжкiя днi настануць...

Цягнiкi ў гэтых мясцiнах iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход.

А па баках ад чыгункi тут ляжала вялiкая пустэльная пространь Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў...

У тым страшным для Бураннага Едыгея пяцьдзесят трэцiм годзе i зiма лягла ранняя. Нiколi такога не здаралася ў саразеках. У канцы кастрычнiка ўжо снег пайшоў, халады пачалiся. Добра, што да той пары бульбы паспеў завезцi з Кумбеля i сабе i Зарыпе з дзецьмi. Быццам ведаў - паспяшаўся. Апошнi раз давялося на вярблюдзе ехаць, пабаяўся, што ў таварняку бульба памерзне, пакуль давязеш. А так паехаў на Буранным Каранары, уладкаваў на iх два вялiзныя мяхi па баках, сам жа ўзграмаздзiўся на самы верх памiж мяхамi i паехаў сабе спакойна дахаты. Сядзеў на Каранары, як на слане. Так думалася Едыгею. Датуль нiхто тут нават уяўлення не меў пра верхавых сланоў, пакуль не пракруцiлi на станцыi iндыйскi фiльм. Усе кумбельцы рынулi глядзець невядомую кiнакарцiну пра невядомую краiну. Там паказвалi сланоў, паляванне на тыграў паказвалася са сланамi палявалi. Едыгей тую карцiну таксама паглядзеў. Выходзiлi з кiно, размовы розныя пачалiся, i дзiвiлiся чыгуначнiкi, што недзе на сланах ездзяць. А нехта ўголас сказаў:

- I што вы дзiвiцеся сланам, Едыгееў Каранар чым горш за слана? Нагрузi, дык ён цягне, як слон!

- I праўда! - засмяялiся наўкол.

- Ды што слон! Слон той толькi ў гарачых краiнах жыве. А няхай бы паспрабаваў у нас на саразеках узiмку. Слон твой i капыты адкiне, далёка яму да Каранара!

- Слухай, Едыгей, а чаму табе не згламаздаць такую ж будку на Каранары, як там у Iндыi на сланах? I будзеш сабе ездзiць, як багацей якi!

Едыгей пасмейваўся. Жартавалi з яго, але прыемна было слухаць, як захапляюцца ягоным Каранарам.

Але ж i папакутаваў той зiмой, паперажываў праз гэтага свайго Каранара...

Але гэта здарылася ўжо з надыходам халадоў. А ў той дзень заспеў яго ў дарозе першы снегапад. Сняжок i перад тым браўся сыпацца, але хутка раставаў. А тут i пайшоў, i пайшоў, суцэльным змрокам узялося неба, вецер закруцiў. Густа, цяжка павалiў снег белым вохлап'ем. Не холадна было, але мокра i няўтульна. А галоўнае, не вiдаць нiчога наўкол. Што было рабiць? У саразеках не схаваешся, каб перачакаць непагадзь. Заставалася адно - даверыцца моцы i чуццю Каранара. Ён павiнен прывезцi дадому. Едыгей даў яму поўную волю, а сам падняў каўнер, насунуў на лоб шапку i цярплiва сядзеў, дарэмна стараючыся разгледзець што-небудзь па баках. Густая навiсь снегу, i толькi. Каранар iшоў у той крутаверцi, не прыцiшваючы кроку i, мабыць, разумеючы, што гаспадар яму цяпер не гаспадар, таму во i маўчыць, нiчым не дае знаць пра сябе. Вялiкай моцы павiнен быў быць Каранар, каб так вось, з такiм грузам бегчы праз снегапад. Магутна i горача дыхаў, несучы на сабе гаспадара, i крычаў, роў, як звер, а то i пачынаў выць працяжна, нудна i ўсё iшоў нястомна i бесперапынна скрозь iмклiвы густы снег...

Дзiва што - занадта доўгай падалася Едыгею тая дарога. "Хутчэй бы дабрацца", - думаў ён i ўяўляў сабе, як дома, мабыць, непакояцца, гледзячы на такое надвор'е. Укубала, нябось, трывожыцца, толькi выгляду не падае. Можа, i Зарыпа трывожыцца. Трывожыцца, вядома, але тым больш хавае гэта. Вунь нават на вочы яму трапiць баiцца. А што, спытаць, адбылося? Бо нi словам, нi ўчынкам не даў каму падумаць, што нешта тут ёсць. Усё як заўсёды. Толькi нiбыта яны, апынуўшыся на адной дарозе, азiрнулiся раптам, цi так iдуць? I далей пайшлi. Вось i ўсё. А як яму пры гэтым, гэта ўжо ягоны клопат. Няхай гэта нiкому не балiць. Сам разбярэцца, развяжа вузел, што муляў яму ўсё больш...

Гэта не простыя думкi былi, пакутлiвыя i непраглядныя. Вось i зiма ўжо настала, а ён па-ранейшаму не мог забыць Зарыпу, але не мог нават i ў думках адмовiцца ад Укубалы. На гора сабе яму яны былi патрэбны абедзве, а яны, мусiць, ведаючы пра гэта, не хацелi прыспешваць рашэнне. Вонкава ўсё было як заўсёды. I так прайшло лета, i так мiнула восень, за якою насунулася сiвая, непраглядная зiма.

Сiратлiва i няўтульна адчуваў сябе Едыгей на адзiноце ў гэтым снегападзе. Вецер бiў у твар, бязлюдна было наўкол. Каранар час ад часу торгаў галавой, абтрасаючы снег i будзячы цiшыню рыкам i ўсхлiпамi. I гаспадару рабiлася яшчэ няўтульней. Не ўдавалася яму спынiцца на нейкай пэўнай думцы. Не мог пэўна прызнацца Зарыпе, не мог адрачыся ад Укубалы. I тады ён пачынаў лаяць сябе апошнiмi словамi: "Быдла! Свалата! Сабака! Галава дурная!" - i яшчэ такiм жа парадкам. Але нiчога не памагала... Адзiная радасць, якая чакала яго, былi дзецi.

Думкi пра дзяцей былi ратункам для Едыгея, тут ён прыходзiў да згоды з самiм сабой. Ён уяўляў, як дабярэцца да Баранлы-Бураннага, як выбегуць малыя з дома, пачуўшы, што ён прыехаў, i не загонiш iх назад, хоць снег iдзе, i будуць круцiцца каля ног: "Дзядзька Едыгей прыехаў! На Каранары! Бульбу прывёз!" - i тое, як строга i ўладна загадае ён вярблюду легчы на зямлю i тады, увесь аснежаны, злезе з Каранара, абабiваючы з сябе снег i паспяваючы тым часам пагладзiць малых па галаве, i як потым пачне разгружаць мяшкi з бульбай i паглядваць, цi не паявiцца Зарыпа, калi яна дома, - ён ёй нiчога не скажа асаблiвага, ды i яна не скажа, ён толькi паглядзiць ёй у твар i будзе тым задаволены, каб потым зноў засумаваць, бо такая ўжо яму доля...

Так адольваў ён дарогу ў той завiрушны дзень. Праз усю дарогу не пакiдалi яго сумненнi, роздум. I ўсю дарогу круцiла снег завiруха.

Ад той завiрухi i зiма лягла ў саразеках, ранняя i сiберная ад самага пачатку.

З надыходам халадоў зноў пачаў вар'явацца Каранар, зноў узбунтавалася ў iм неадольная сiла, i ўжо нiхто не мог стрымаць яго.

На трэцi дзець пасля завiрухi ўзняўся марозны вецер i лягла над стэпам iмглiстая халадэча. Далёка i выразна чулiся на марозе рыпучыя крокi, кожны гук, кожны шоргат чулiся надзiва выразна. Цягнiкi былi чутны за шмат кiламетраў. А калi на свiтаннi пачуў Едыгей трубны розгалас Каранаравага рыку ў загоне i тое, як ён таптаўся i расхiстваў загарадзь за домам, зразумеў, якi клопат надарыўся яму. Хутка апрануўся, выйшаў у цемень, паспяшаў да загона i раскрычаўся, калюча рвучы горла марозным паветрам: