Шануй імя сваё - Валянцін Блакіт

А потым... А потым быў кастрычніцкі, затым — сакавіцкі пленумы ЦК...

Баранава паціху пераставілі на аддзел культуры, калгас зноў падзялілі на два, паспісвалі даўгі. Успомнілі пра Кунцэвіча — абралі старшынёю ў «Забор’і», і яго, Лазовіка, таксама вярнулі на старое месца. Праўда, ненадоўга — праз паўгода рэкамендавалі старшынёю ў «Светлы шлях»...

— Не-е, Аляксей Сцяпанавіч, цяпер нельга раўняць...— энергічна запярэчыў Лазовік.— Што было — то з вадою сплыло...

— Яно, канечне, з вадою сплыло...— згадзіўся Кунцэвіч.— Цяперака раўняць нельга... Паразумнелі, да вёскі павярнуліся. Такога клопату, такога жыцця, браце мой, селянін яшчэ ніколі не меў — гэта факт. Але і бесталкоўшчыны яшчэ — ой-ёй-ёй! Ну, скажы, чым ваш Сурміла лепшы за Баранава? — I, не дачакаўшыся адказу, цяжка ўздыхнуў: — Мо яшчэ і горшы... А крыўдна, Іван, што трапіць усё да Сурмілы. Зноў, лічы, кату пад хвост...

Лазовіку і самому было крыўдна і горка, але не пра гэта даручылі яму гаварыць з Кунцэвічам... Да-а-ручы-ылі... Усміхнуўся кісла і адчуў, што на яго зноў находзіць нейкая няўтульная ўзрушанасць. Даручылі... А калі ён не згодзен, прынцыпова не згодзен з тым, што даручылі?! Чаму павінен маўчаць, чаму павінен згаджацца?! З якой гэта ласкі, у рэшце рэшт, павінен крывіць душою, быць не самім сабой?.. А што ён можа зрабіць? Ёсць рашэнні бюро, ёсць партыйпая дысцыпліна... Партыйная дысцыпліна... А калі бачыш памылку, калі бюро дапусціла відавочнуго памылку?.. Гэта ён так лічыць, а тыя, хто галасаваў за рашэнне, інакш думаюць... I ён мусіць падначаліцца, прыняць думку большасці... Значыць, падтрымаць памылку... А сумленне? Калі сумленне не хоча мірыцца?.. Мо яно, сумленне, і ёсць найважнейшая партыйная дысцыпліна. Мо партыйная дысцыпліна і заключаецца ў тым, каб не маўчаць, а насуперак фармальнай большасці даказаць, прадухіліць памылку... Але ж учора нічога не даказаў... То было ўчора, учора не быў гатовы, знячэўку пе паспеў і падумаць як след... Чаму, зрэшты, такія пытанні рашаюцца знячэўку, без папярэдняга абдумвання? Чаму абышлі начальніка райсельгасупраўлення? Не-е, канечне, так нельга ставіць пытанне — уласпыя амбіцыі дрэнны дарадчык. Трэба быць вышэй за ўласныя амбіцыі, глядзець у сутнасць... А калі глядзець у сутнасць, то, вядома, у прынцыпе Радзевіч мае рацыю — узбуйненне гаспадарак — аб’ектыўны працэс, і тармазіць яго бязглузда. Але хіба ён супроць узбуйнення? Ён прынцыпова супроць таго, как пароць спешку, рабіць з бухты-барахты...

— Аднаго не вазьму ўцям: па якую трасцу спатрэбілася заварваць гэтую кашу, на вясну гледзячы? — нібы прачытаў яго думкі Кунцэвіч.— Гарыць, ці што? Далі б з сяўбою аходацца...

Лазовіка аж скаланула: менавіта гэта ён сам учора гаварыў на бюро! Ускочыў, як уджалены, з крэсла, нецярпліва захадзіў сюды-туды, здавалася, забыўшыся пра Купцэвіча... Ехаць у абком, думаў ён, а калі спатрэбіцца — у ЦК. Бюро райкома — не апошняя інстанцыя... У абкоме разбяруцца, хто памыляецца...

Ён амаль пераканаў сябе, што трэба ехаць неадкладна, мо нават сёння, але праз хвіліну заўважыў, як прабіваецца другі, цвярозы, разважлівы голас: не кіпяціся, узваж усё спакойна. Падумай, напрыклад, як успрымуць такі дэмарш Радзевіч, іншыя члены бюро? Сам ведаеш як...

Ну і хай сабе! Ісціна даражэй за усё...

Значыць, ехаць спадцішка, бы скардзіцца?.. I нейкі агідненькі, азызлы страх стаў падымацца з глыбіні душы, пакідаючы прыкры астой, і дзёрзкае, разумнае рашэнне, якім яно здавалася яшчэ хвіліну назад, пачынала блякнуць, губляць сваю разумнасць...

Не! Калі ехаць, то пагаварыўшы з Радзевічам. Мо, пагаварыўшы, і ехаць не спатрэбіцца... Калі ехаць, то ехаць па-саліднаму, вычарпаўшы ўсе магчымасці на месцы...

«Чаго гэта ён? — назіраючы за Лазовікам, здзівіўся Кунцэвіч.— Пэўна, браце мой, сам бачыць, што не туды павярнулі аглоблі...» — Хацеў нешта сказаць, але стрымаўся: хай сабе падумае...

Лазовік па-ранейшаму таропка хадзіў па кабінеце, намагаючыся супакоіцца: усё будзе добра, быць таго не можа, каб Радзевіч не зразумеў, каб яго не пераканалі эканамічныя разлікі! Праўда, разлікі далёка не такія, якія хацелася б мець, але ўсё роўна... Перад эканамічнымі разлікамі Радзевічу не ўстаяць... Сёння дэталёва і грунтоўна абдумана, што гаварыць і як гаварыць...

Разам з тым зноў і зноў прыгадвалася ўчарашняя Радзевічава рашучасць, непахісная, упартая, і са страхам стаў заўважаць, як пакрысе ўбывае, знікае яго былая ўпэўненасць дамагчыся адмены ўчарашняга рашэння... Не! I яшчэ раз не! У яго цяпер такія доказы...

Але і Радзевіч, пэўна, не сядзеў склаўшы рукі...

I раптам ці то ад патрэбы ўзнавіць размову з Кунцэвічам, якая так няёмка заглухла, ці то ад неадольнага жадання ўзбадзёрыцца, набыць былую ўпэўненасць перад сустрэчай з Радзевічам цюкнула нечаканая, трохі недарэчная, трохі гарэзлівая думка: а што, калі ўчарашнія Радзевічавы аргументы апрабаваць, праверыць на Кунцэвічу? Цікава, што скажа стары? Глядзіш — нешта спатрэбіцца для размовы ў райкоме...

Праўда, штосьці падсвядомае стрымлівала, супраціўлялася: брыдка, нетактоўна, але, павагаўшыся, перасіліў сябе:

— Аляксей Сцяпанавіч, а ці не думаеце вы, што таму і трэба фарсіраваць аб’яднанне калгасаў, каб паспець управіцца да палявых работ?

Менавіта гэта сказаў учора Радзевіч, калі яны з Антоненкам даказвалі, што аб’яднанне разладзіць палявыя работы, і зараз спадзяваўся, быў перакананы, што Кунцэвіч скажа прыкладна тое, што гаварылі яны з Антоненкам, а мо знойдзе нешта яшчэ больш разумнае, мудрае, як гэта заўсёды ўмее стары, аднак памыліўся.

Кунцэвіч няўцямна паціснуў плячыма, падумаў і разважліва сказаў:

— А мо яно і праўда: калі ўжо рабіць, то рабіць ад­разу, браце мой, без лішняй важданіны. Як ты не скрывай, а людзі ўсё роўна даведаюцца — шыла ў мяшку не ўтоіш... Сам разумееш, якая будзе работа, калі ўсе наўкол пачнуць чакаць, як смерці...

— Вы так думаеце? — сумеўся Лазовік.

— А што мне загадаеш думаць? — незадаволена буркнуў стары, даючы знаць, што такая размова яму не дужа падабаецца.

Лазовік зніякавеў, збянтэжана сеў на месца, не ведаючы, як быць далей. Каб не маўчаць, вяла, трохі вінавата сказаў:

— А ўсё ж цеснавата на трох з паловай тысячах гектарах. Адзін комплекс...

— Цеснавата, кажаш? — ажывіўся Кунцэвіч.— Хм, гэта, мусіць, у Сурмілы замулялі боты...— Не ведаў, куды падзець рукі, паклаў на стол, нервова барабанячы пальцам!.— Хацеў бы паглядзець, як ён збіраецца ўправіцца з такой аграмадзінай... Гэта ж добрых пяцьдзесят вёрст з канца ў канец! Як гной вывезці ў такую далеч? Як тэхніку пазаганяць, людзей на работу і з работы даставіць, калі ніводнай людскай дарогі няма? Якая ж тут эканамічная выгода? Адны ўбыткі... Папомніш мяне, старога дурня: паплыве гной і жыжка з таго комплекса ў раку, дальбог паплыве! Мы з Цярэшкам мо і не далі б змарнаваць, каб быў той комплекс кааператыўны... Скажы, а чаго перадумалі будаваць яго кааператыўна? Думаеш, аддаваць аднаму Сурмілу разумней?

I пра гэта гаварыў на бюро Лазовік, але ўчора ў яго не было разлікаў...

«Ды дзе ж разлікі?! — схамянуўся ён.— Чаго яны марудзяць?»

Нецярпліва, трохі раздражнёна націснуў на клавішу селектара, амаль умольна сказаў у мікрафон:

— Святлана Васільеўна, ну, што там у вас? Ці скора-а?..

— Нясу, Іван Віктаравіч,— прахрыпела ў дынаміку.

Праз хвіліну яна зайшла ў кабінет і з палёгкаю ска­зала: — Ну, вось, здаецца, і ўсё...

Лазовік амаль выхапіў у яе з рук паперы, заклапочана накінуўся на іх, праз хвіліну схамянуўся:

— Дзякуй, Святлана Васільеўна... Вялікі дзякуй вам усім. А цяпер ідзіце адпачываць.

— А мо яшчэ што спатрэбіцца? — няўпэўнена запыталася яна.

— Не, ідзіце адпачываць. Дзякуй, вы зрабілі ўсё, што маглі...— рашуча сказаў Лазовік і паглыбіўся ў чытанне.

Кунцэвіч уважліва сачыў за ім, не ўсё яшчэ разумеючы, хацеў быў нешта запытацца, але не рашыўся замінаць — па ўсім бачна, паперы важныя і, мусіць, маюць дачыненне...

Прагледзеўшы апошнюю старонку, Лазовік задумаўся, устаў з-за стала, узрушана сказаў:

— Аляксей Сцяпанавіч, мне трэба ў райком. Тэрмінова...— I амаль загадаў: — А вы мяне пачакайце, абавязкова дачакайцеся! Спаткаемся праз гадзіны тры...

Кунцэвіч глянуў хітравата, і ў яго поглядзе было не­шта большае, чым здзіўленне.

— Што ж, пачакаю...— ахвотна згадзіўся ён, і на твары мільганула ледзь прыкметная ўсмешка, аднак тут жа знікла, змянілася заклапочанасцю, мо нават трывогай.— А ці трэба, Іван? Праз мяне толькі сам непрыемнасцей нажывеш. Мне гэта, браце мой, ведаеш, а табе...

3

I думаць не думаў Андрэй Паўлавіч Радзевіч, што гэтае амаль дзяжурнае пытанне «пойдзе» так цяжка. Першы стаў на дыбкі Лазовік. Лазовіка то і можна зразумець — ніяк не можа абарваць пупавіну з «Забор’ем», хоць абарваць даўным-даўно пара. Яго «асобыя» адносіны да Кунцэвіча, пра якія ўсе ведаюць, не робяць гонару кіраўніку, надзеленаму такою ўладай. Кіраўнік не мае права на нейкія асаблівыя адносіны з кім бы там ні было — гэта аксіёма. Хоць, зрэшты, хто ж яго ведае — мусіць, не ўсё так проста: мае ці не мае права... Мо кожны да скону дзён з нечым ці некім звязаны пупавінаю, у кожнага ёсць свае сімпатыі і антыпатыі, і вышэй гэтага не скокнеш. Хто ж яго ведае... Калі разабрацца, то хіба ён, першы сакратар, каму па службоваму абавязку належыць быць прыкладам, аднолькава роўны да ўсіх людзей? Канечне, не роўны... Іншы раз і невядома чаму, а да адных хіліцца душа, а да другіх — хоць забі, не хоча хілiцца. I разумееш: нельга так, а зрабіць з сабою нічога не можаш. Не паказваеш выгляду — не болей... Калі шчыра, то ён і сам сімпатызуе Кунцэвічу куды больш, чым Сурмілу. I, між тым, даводзіцца выбіраць не мудрага, цягавітага Кунцэвіча, а Сурмілу, да каго не туліцца душа. Ёсць рэчы, якія вышэй сімпатый і антыпатый,— з гэтым таксама трэба лічыцца... А што датычыць Лазовікавых «асобых» адносін, то, мусіць, перабольшвае іх значэнне. Няма ніякіх фактаў, што Лазовік робіць скідкі, паблажкі Кунцэвічу. Адны голыя словы. Раз нехта сказаў, два, тры — глядзіш, прыліпла. I ніхто не даўмеецца спытаць сябе: а ў чым тут крамола, што благога, калі людзі захавалі між сабою цёплыя, сардэчныя пачуцці? Бы падняўшыся на чарговую службовую прыступку, ты абавязкова павінен цурацца старых сяброў... Пэўна, гэтыя так званыя «асобыя» адносіны і перашкодзілі ўчора правільна зразумець Лазовіка. Пэўна... Між тым, павінна было насцярожыць, што Лазовіка падтрымалі сакратар райкома Антоненка, рэдактар газеты Аўсейчык, а старшыня камітэта народнага кантролю Кахновіч устрымаўся ад галасавання. Ніхто з іх ніякімі «асобымі» адносінамі не звязаны з Кунцэвічам... Колькі заракаўся не совацца раней часу ў спрэчкі, а зноў сарваўся. Можна зразумець, калі на гэтым спатыкаецца малады сакратар, а пры яго стажы і вопыце — недаравальна. Першаму сакратару трэба ўмець спакойна выслухаць думкі членаў бюро, узважыць, калі спатрэбіцца, стаць арбітрам, толькі пасля гэтага казаць сваё важкае слова... Але што цяпер шкадаваць, калі позна? Позна шкадаваць... Усё вырашана, і вырашана, безумоўна, правільна — чаго хвалявацца? Хто, зрэшты, адказвае за раён? Не Лазовік, не Антоненка, не рэдактар, канечне...