Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

- Я не згодны, - сказаў Едыгей. - Такога не можа быць.

- А нiхто i не мае патрэбы ў тваёй згодзе. Гэтага я табе мог бы i не гаварыць. Кажу па дабраце сваёй. Ну, добра, давай пяройдзем ад слоў да справы. Скажы мне, калi-небудзь Кутыбаеў, ну, скажам, у шчырай размове, у час выпiўкi, дапусцiм, не называў табе якiя-небудзь ангельскiя iмёны?

- А навошта гэта? - шчыра здзiвiўся Едыгей.

- А вось навошта. - Вiрласты адгарнуў адзiн з "Партызанскiх сшыткаў" Абуталiпа i зачытаў падкрэсленае чырвоным алоўкам месца: "27 верасня да нас у распалажэнне прыбыла ангельская мiсiя - палкоўнiк i два маёры. Мы прайшлiся перад iмi парадным маршам. Яны нас прывiталi. Потым было частаванне ў палатцы ў камандзiраў. Туды запрасiлi i нас, колькi чалавек замежных партызан сярод югаславаў. Калi мяне пазнаёмiлi з палкоўнiкам, ён вельмi ветлiва пацiснуў мне руку i ўсё распытваў цераз перакладчыка, адкуль я i як сюды трапiў. Я коратка расказаў. Мне налiлi вiна, i я таксама выпiў разам з iмi. I потым яшчэ доўга размаўлялi. Мне спадабалася, што ангельцы простыя, шчырыя людзi. Палкоўнiк сказаў, што вялiкае шчасце цi, можа, наканаванне боскае ў тым, што мы ўсе аб'ядналiся супраць фашызму. А без гэтага барацьба з Гiтлерам стала б яшчэ цяжэй, а магчыма, скончылася б трагiчна для раз'яднаных народаў" - i гэтак далей. - Скончыўшы цытаваць, вiрлавокi адклаў сшытак убок. Запалiў яшчэ адну "казбечыну" i, памаўчаўшы, папыхваючы дымком, казаў далей: - Выходзiць, Кутыбаеў не запярэчыў ангельскаму палкоўнiку, што без генiя Сталiна перамога была б немагчымай, колькi б яны нi круцiлiся там, у Эўропе, у партызанах цi яшчэ дзе. Значыцца, таварыша Сталiна ў яго i ў думках не было! Гэта да цябе даходзiць?

- А можа, ён гаварыў пра гэта, - Едыгей стараўся абаранiць Абуталiпа, - ды проста забыў запiсаць.

- А дзе пра гэта сказана? Не дакажаш! Больш таго, мы параўналi з паказаннямi Кутыбаева ў сорак пятым годзе, калi ён праходзiў праверачную камiсiю пасля вяртання з югаслаўскага партызанскага аб'яднання. Там выпадак з ангельскай мiсiяй не ўспамiнаецца. Значыцца, тут нешта не так. Хто можа паручыцца, што ён не быў звязаны з ангельскай разведкай.

Зноў Едыгею стала цяжка i балюча. Не разумеў ён, што тут да чаго i куды вядзе вiрлавокi.

- Кутыбаеў табе што-небудзь казаў, падумай. Не называў iмёнаў ангельскiх? Нам трэба ведаць, хто былi гэтыя, з ангельскай мiсii.

- А якiя iмёны ў iх бываюць?

- Ну, напрыклад, Джон, Кларк, Смiт, Джэк...

- Нiколi такiх не чуў.

Вiрлавокi задумаўся, пазмрачнеў, не ўсё, мусiць, было яму даспадобы ў гэтай гаворцы. Потым ён сказаў трохi нават лiслiва:

- Ён што тут, школу якую адкрываў, дзяцей вучыў?

- Ды якая там школа! - мiжволi рассмяяўся Едыгей. - Двое ў яго дзяцей. I ў мяне дзве дзяўчынкi. Вось i ўся школа. Старэйшым па пяць год, малодшым па тры. Дзецям няма куды дзявацца, наўкол пустыня. А яны бавяць час з дзецьмi, выхоўваюць, значыцца. Усё-ткi былыя настаўнiкi - i ён, i ягоная жонка. Ну, чытаюць там, малююць, вучаць пiсаць, лiчыць. Вось i ўся школа.

- Якiя песенькi яны спявалi?

- Ды ўсялякiя. Дзiцячыя. Я не памятаю.

- А якой навуцы ён iх вучыў? Што яны пiсалi?

- Лiтары. Словы нейкiя звычайныя.

- Якiя, напрыклад, словы?

- Ну якiя! Я не помню.

- Вось гэтыя! - Вiрласты знайшоў сярод папер аркушочкi з вучнёўскiх сшыткаў з дзiцячымi крамзоламi. - Вось гэта першыя словы. - На аркушочку было напiсана дзiцячай рукой: "Наш дом". - Вось бачыш, першыя словы, якiя пiша дзiця, - "наш дом". А чаму не "наша перамога"? Бо першым словам на вуснах цяпер што павiнна быць, падумай? Павiнна быць - "наша перамога". Цi не так? А яму чамусьцi ў галаву гэта не прыходзiць. А перамога i Сталiн неаддзельныя.

Едыгей збянтэжыўся. Ён адчуў сябе гэткiм прыгнечаным, так яму стала шкада Абуталiпа, Зарыпу, якiя столькi сiл i часу аддавалi малечы, такая злосць разабрала яго, што ён рашыўся:

- Калi так, дык трэба найперш пiсаць "наш Ленiн". Усё-ткi Ленiн на першым месцы стаiць.

Вiрлавокаму ад нечаканасцi аж перацяла дых. Устаў з месца. Мусiць, захацелася пахадзiць, ды не было дзе ў гэтым пакойчыку.

- Мы прамаўляем - Сталiн, маем на ўвазе - Ленiн! - сказаў ён важна i выразна. Пачаў дыхаць вальней i дадаў прымiрэнча: - Добра, будзем лiчыць, што гэтай размовы памiж намi не было.

Ён сеў, i зноў на застылым твары пазначылiся непатрывожна-ясныя, жаўтлявыя, бы ў таго пеўня, вочы.

- У нас ёсць звесткi, што Кутыбаеў выступаў супроць навучання дзяцей у iнтэрнатах. Што ты скажаш, пры табе ж была гаворка?

- Адкуль такiя звесткi? Хто даў такiя звесткi? - здзiвiўся Едыгей, i адразу мiльганула здагадка: Абiлаў, начальнiк раз'езда Абiлаў ва ўсiм вiнаваты, гэта ён данёс, бо размова такая адбывалася ў ягонай прысутнасцi.

Пытанне Едыгеева не на жарт раззлавала вiрлавокага.

- Слухай, я ўжо даваў табе зразумець: адкуль звесткi, якiя звесткi - гэта наш клопат. I мы нi перад кiм справаздачу не трымаем. Запомнi. Выкладвай, што ён казаў.

- Ды што ён казаў? Трэба прыпомнiць. Значыцца, у нашага самага старога рабочага на раз'ездзе, Казангапа, сын вучыцца ў iнтэрнаце на станцыi Кумбель. Ну, малы, зразумела, трохi гарэзiць, манiць, бывае. А тут на першае верасня пачалi збiраць яго на вучобу. Бацька павёз яго на вярблюдзе. А мацi, жонка, значыцца, Казангапава, Букей, пачала плакаць, скардзiцца - бяда, кажа, як пайшоў у iнтэрнат, дык быццам чужы стаў. Няма, кажа, таго, каб сэрцам, душой быў прывязаны да дому, да бацькi, да мацi, як раней. Ну, малапiсьменная жанчына. Вядома, i вучыць трэба сына, i ад дому ён далёка...

- Ну добра, - перапынiў яго вiрласты. - А што сказаў Кутыбаёў на гэта?

- Ён таксама быў сярод нас. Ён сказаў, што мацi сэрцам чуе нядобрае. Таму што iнтэрнацкае навучанне не ад добрага жыцця. Iнтэрнат нiбы аддаляе дзiця ад сям'i, ад бацькi, ад мацi. Што гэта, наогул, складанае пытанне. Для ўсiх складанае - i для яго, i для другiх. Але што зробiш, калi няма магчымасцей iншых. Я яго разумею. У нас таксама дзецi падрастаюць. I ўжо цяпер душа балiць, як яно будзе, што з гэтага выйдзе. Дрэнна, вядома...

- Гэта потым, - перапынiў яго вiрлавокi. - Значыцца, ён казаў, што савецкi iнтэрнат - гэта дрэнна?

- Ён не казаў "савецкi". Ён проста казаў - iнтэрнат. У Кумбелi наш iнтэрнат. Гэта я кажу "дрэнна".

- Ну, гэта неiстотна, Кумбель у Савецкiм Саюзе.

- Чаму неiстотна? - не сцярпеў Едыгей, адчуваючы, што той заблытвае яго. Навошта прыпiсваць тое, чаго не гаварыў чалавек? Я сам гэтак жа думаю. Каб жыў я ў iншым месцы, не на раз'ездзе, нiзавошта не паслаў бы сваiх дзяцей нi ў якi iнтэрнат. Вось як я думаю...

- Думай, думай! - шматзначна сказаў вiрлавокi, перапыняючы размову. I, памаўчаўшы, сказаў: - Та-ак, значыцца, зробiм вывады. Значыцца, ён супраць калектыўнага навучання? Так?

- Ды не супроць ён, не супроць! Навошта няпраўду гаварыць! Хiба так можна?

- Не трэба, не трэба, хопiць! - грэблiва павёў рукой вiрласты, не лiчачы патрэбным даваць тлумачэннi. - А цяпер скажы мне, што гэта за сшытак пад назвай "Птушка Даненбай"? Кутыбаеў сцвярджае, што запiсаў са словаў Казангапа i тваiх часткова. Цi так гэта?

- Усё правiльна, - ажывiўся Едыгей. - Гэта тут, у саразеках, была такая гiсторыя, паданне, значыцца. Непадалёк адсюль могiлкi найманскiя, некалi яны былi найманскiя, а цяпер агульныя, завуцца Ана-Бейiт, там была пахавана Найман-Ана, якую забiў сын, манкурт...

- Ну, даволi, гэта мы пачытаем, паглядзiм, што там хаваецца за ўсiм гэтым, - сказаў вiрлавокi i пачаў гартаць сшытак, зноў разважаючы ўслых i выказваючы тым свае адносiны. - Птушка Даненбай, хм, нiчога лепшага i не прыдумаеш. Птушка з чалавечым iмем. Таксама мне пiсьменнiк знайшоўся. Новы Мухтар Аўэзаў з'явiўся. Падумаеш, пiсьменнiк феадальнай даўнiны. Птушка Даненбай, хм. Думае, не разбярэмся... А гэты тут пiсанiнай заняўся пацiху сабе, для дзяцей, маўляў... А гэта што? Таксама, па-твойму, для дзяцей? - Вiрласты паднёс да твару Едыгея яшчэ адзiн сшытак у цыратовай вокладцы.

- А што гэта? - не зразумеў Едыгей.

- Што? Ды ты павiнен ведаць. Вось назва: "Зварот Раймалы-ага да брата Абдзiльхана".

- Дык гэта ж таксама паданне, - пачаў быў Едыгей. - Гэта быль. Старыя людзi ведаюць гэтую гiсторыю.

- Не турбуйся, я таксама ведаю, - перапынiў яго вiрласты. Чуў краем вуха. Стары, што з глузду з'ехаў, закахаўся ў маладую, дзевятнаццацiгадовую дзяўчыну. Што тут добрага? Гэты Кутыбаеў не толькi варожы элемент, ён яшчэ i амаральны, разбэшчаны чалавек. Бач, як стараўся, падрабязна запiсаў усю гэту непатрэбшчыну.

Едыгей пачырванеў. Не ад сораму. Гневам поўнiлася ягоная душа, бо гэткай несправядлiвасцi, жахлiвай несправядлiвасцi ў адносiнах да Абуталiпа не чакаў. I ён сказаў, ледзь стрымлiваючы сябе:

- Ты вось што, не ведаю, якi ты там начальнiк, але ты да яго не чапляйся. Дай бог кожнаму быць такiм бацькам i мужам, i кожны табе скажа, якi ён ёсць чалавек.

- Добра, добра, супакойся, - адказаў вiрласты. - Затуманiў ён вам тут мазгi. Вораг заўсёды прыкiдваецца.

Едыгей падняўся. Нiякавата надзяваў шапку.

- Дык як гэта... што цяпер будзе з iм? I праз гэтую пiсанiну браць чалавека, так?

Вiрлавокi порстка прыўстаў з-за стала.

- Слухай, я табе яшчэ раз кажу: гэта не твая справа! Якое пакаранне вынайсцi ворагу - гэта мы ведаем! Няхай табе не балiць! Ведай сваё месца! Iдзi!