Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

- А што тут такога?

- Не ведаю. Ён так прасiў сказаць табе. I наказаў табе на дзве гадзiны быць на месцы. У цябе таксама хочуць нешта спытаць, дазнацца пра Абуталiпа.

- А чаго дазнавацца?

- Адкуль я ведаю. Прыйшоў перапалоханы Абiлаў i кажа - так i так. А я ўжо да цябе.

У дзве гадзiны i без таго хадзiў Едыгей дамоў абедаць. Па дарозе, ды i дома ўсё сiлiўся зразумець, што здарылася. Адказу не знаходзiў. Хiба што за мiнулае, за палон? Дык даўно праверылi ўжо. А што яшчэ? Трывожлiва, неспакойна стала на душы. Хлебтануў лыжкi са дзве лапшы i болей не мог. Паглядзеў на гадзiннiк. Без пяцi дзве. Калi наказалi ў дзве, значыцца ў дзве. Выйшаў з дому. Каля дзяжуркi праходжваўся туды-сюды Абiлаў. Варты жалю, прыгнечаны.

- Што здарылася?

- Бяда, бяда, Едыке, - загаварыў Абiлаў, палахлiва пазiраючы на дзверы. Вусны ў яго трымцелi. - Кутыбаева засадзiлi.

- А за што?

- Нейкую забароненую пiсанiну знайшлi ў яго. Бо ўсё вечарамi нешта пiсаў. Пра гэта ж усе ведаюць. I вось дапiсаўся.

- Дык гэта ён для дзяцей сваiх.

- Не ведаю, не ведаю, для каго. Я нiчога не ведаю. Iдзi, цябе чакаюць.

У начальнiцкiм пакойчыку яго чакаў чалавек прыкладна аднаго ўзросту з iм або маладзей, гадоў пад трыццаць, камлюкаваты, з вялiзнай галавой, коратка пастрыжаны. Мясiсты ладнаваты нос трымцеў ад напружання думкi, ён нешта чытаў. Ён выцер нос хусцiнкай, хмурачы цяжкi высокi лоб. I потым на працягу ўсёй размовы ён увесь час выцiраў гэты свой прыпацелы нос. Ён дастаў з пачка "Казбеку", што ляжаў на стале, вялiзную папяроску, пакруцiў яе, запалiў i, падняўшы на Едыгея, якi стаяў у дзвярах, ясныя, як у пеўня, жаўтаватыя вочы, сказаў коратка:

- Сядай.

Едыгей сеў на табурэт перад сталом.

- Што ж, каб не было нiякiх сумненняў, - сказаў гэты чалавек з вачмi, як у пеўня, i дастаў з нагруднай кiшэнькi нейкiя рудаватыя корачкi, разгарнуў iх i тут жа схаваў, буркнуўшы пры гэтым нешта - можа, сваё прозвiшча.

- Зразумела? - спытаў ён.

- Зразумела, - вымушаны быў адказаць Едыгей.

- Ну, у такiм выпадку пяройдзем да справы. Кажуць, ты лепшы сябра-таварыш Кутыбаева?

- Магчыма, i так, а што?

- Магчыма, i так, - паўтарыў чалавек, зацягваючыся "казбечынай" i нiбы асэнсоўваючы пачутае. - Магчыма, i так. Дапусцiм. Зразумела. - I сказаў раптам з нечаканай усмешкай, з радасным нейкiм задавальненнем, што ўспыхнула ў ягоных выразных вачах: - Ну што, друг харошы, папiсваем?

- Што папiсваем? - збянтэжыўся Едыгей.

- Пра гэта я хачу ведаць.

- Я не разумею, пра што гаворка.

- Няўжо? Га? А ты падумай!

- Не разумею, пра што вы кажаце.

- А што пiша Кутыбаеў?

- Не ведаю.

- Як не ведаеш? Усе ведаюць, а ты не ведаеш?

- Ведаю, што ён нешта пiша. А што менавiта, адкуль мне ведаць. Якая мне справа? Хочацца чалавеку пiсаць, няхай пiша. Якая мне справа?

- Гэта чаму ж няма справы? - здзiўлена страпянуўся вiрласты, уталопiўшы ў яго зiркатае вока. - Значыцца, хто што хоча, няхай i пiша? Гэта ён табе так казаў?

- Нiчога ён мне не казаў.

Але вiрласты не звярнуў увагi на ягоны адказ, ён быў абураны:

- Вось яна: варожая агiтацыя! А ты падумаў, што будзе, калi любы i кожны пачне займацца пiсанiнай? Ты падумаў, што будзе? А потым любы i кожны пачне балбатаць, што яму ў галаву прыйдзе! Так, можа? Адкуль у цябе гэтыя не наскiя iдэi? Не, дарагi, такога мы не дапусцiм. Такая контррэвалюцыя не пройдзе!

Едыгей маўчаў, прыгнечаны i збянтэжаны гэтымi абрынутымi на яго словамi. I надта здзiвiўся, што нiчога наўкол не перамянiлася. Як быццам нiчога не адбывалася. Бачыў праз акно, як прайшоў, мiльгаючы, ташкенцкi цягнiк, i ўявiў сабе на секунду: едуць людзi ў вагонах па сваiх справах, п'юць чай або гарэлку, вядуць размовы i нiкому няма справы, што гэтым часам на раз'ездзе Баранлы-Буранны сядзiць ён перад чалавекам, якi невядома адкуль i чаму тут узяўся, i да вострага болю ў грудзях хацелася яму выскачыць з дзяжуркi, дагнаць той цягнiк, якi толькi што мiльгануўся за акном, i з'ехаць на iм у край-свет, толькi б не быць тут цяпер.

- Ну што? Даходзiць да цябе сутнасць пытання? - казаў далей вiрласты.

- Даходзiць, даходзiць, - адказаў Едыгей. - Толькi адно хачу я ведаць. Бо гэта ж для дзяцей сваiх хацеў ён успамiны пiсаць. Як, што было з iм на фронце, у палоне, у партызанах. Што тут благога?

- Для дзяцей! - усклiкнуў той. - Ды хто гэтаму паверыць! Хто пiша для дзяцей сваiх, якiм без году тыдзень усяго! Байкi! Вось як дзейнiчае вопытны вораг! Схаваўся ў глушэчы, дзе нiкога i нiчога наўкол, дзе нiхто за iм не сочыць, а сам папiсвае свае ўспамiны!

- Дык захацелася так чалавеку, - запярэчыў Едыгей. - Захацелася яму сваё слова асабiстае сказаць, думкi свае выказаць, каб дзецi ягоныя чыталi, калi вырастуць.

- Якое яшчэ асабiстае слова! Гэта яшчэ што такое? - дакорлiва хiтаў галавой, уздыхаў вiрласты. - Якiя яшчэ думкi свае, што значыць тваё слова. Асабiстае меркаванне, тваё? Не можа быць у цябе асабiстага меркавання! Усё, што на паперы, гэта ўжо не асабiстае слова. Што напiсана пяром, таго не зглумiш тапаром. Бач ты, свае думкi выказваць! Цi не занадта будзе? Вось яны, ягоныя так званыя "партызанскiя сшыткi"! Вось у падзагалоўку - "Днi i ночы ў Югаславii", вось яны! - Ён кiнуў на стол тры тоўстыя агульныя сшыткi ў цыратовых вокладках. - Распуста! А ты тут iмкнешся абялiць свайго сябра. А мы яго выкрылi!

- Як вы яго выкрылi?

Вiрласты таргануўся на табурэце i зноў сказаў з нечаканай усмешкай, з нейкiм задавальненнем i ўрачыстасцю, не мiргаючы i не адводзячы ад Едыгеевага твару празрыстых, ясных вачэй:

- Ну гэта дазволь ужо нам ведаць, як i на чым мы яго выкрылi. Гэта наша ўжо справа. Дакладваць кожнаму мы не станем.

- Ну што ж, калi так, - разгублена сказаў Едыгей.

- Ягоныя варожыя ўспамiны не мiнуцца яму так сабе, - заўважыў вiрласты i ўзяўся нешта хуценька пiсаць, прыгаворваючы: - Я думаў, што ты разумней, што ты наш чалавек. Перадавы рабочы. Былы франтавiк. Паможаш нам выкрыць ворага.

Едыгей наструнiўся i сказаў нягучна, але цвёрда:

- Я нiчога падпiсваць не буду. Гэта я вам адразу кажу.

Вiрласты глянуў на яго знiшчальным позiркам.

- А нам i не трэба твайго подпiсу. Ты думаеш, калi не падпiшаш, дык i справе канец? Памыляешся. У нас дастаткова матэрыялу для таго, каб прыцягнуць яго да суровай адказнасцi i без твайго подпiсу.

Едыгей змоўк, адчуваючы прынiжанасць, дрыготкую спустошанасць нейкую. Адначасна расло, як хваля на Аральскiм моры, абурэнне, нязгода расла. Яму раптам захацелася прыдушыць гэтага вiрластага, як шалёнага сабаку, i ён ведаў, што здолеў бы гэта зрабiць. Вунь якая жылiстая i моцная шыя была ў таго фашыста, якога яму давялося задушыць уласнымi рукамi. Другога выйсця не было. Яны сутыкнулiся нечакана твар у твар у траншэi, калi выбiвалi працiўнiка з пазiцыi. Зайшлi з фланга, закiдалi траншэю гранатамi i ўжо ачысцiлi лiнii i памкнулiся з боем далей, як раптам наляцелi на гэтага. Мабыць, то быў кулямётчык, якi страляў да апошняга патрона. Лепш было б узяць яго ў палон. Гэтая думка мiльганулася ў свядомасцi Едыгея. Але той паспеў кiнуцца на яго з нажом. Едыгей барсануў яго каскай у твар, знiзу, нечакана, - i яны ўпалi абодва. I ўжо нiчога не заставалася, як учапiцца яму ў горла. А той адбiваўся, хрыпеў, шкрэбаў каля сябе пальцамi, спрабуючы намацаць выбiты нож. I кожнае iмгненне Едыгей чакаў, што ўвап'ецца яму нож у спiну, i таму з неаслабным, нечалавечым, звярыным высiлкам сцiскаў, душыў напружаную, ненавiсную шыю ненавiснага ворага. I калi той задыхнуўся i непрыемна тхлiва запахла мачой, ён расцiснуў анямелыя пальцы. Яго званiтавала тут жа, i, аблiваючыся брыдкiм кархавiннем, ён адпоўз ад таго месца. Пра гэта ён нiкому не расказваў нi тады, нi пасля. Кашмар гэты снiўся калi-нiкалi яму, i на другi дзень ён не знаходзiў сабе месца, жыць не хацелася... Пра тое ўспомнiў Едыгей цяпер з брыдой у душы i дрыжыкамi ў целе. Аднак ён усведамляў, што вiрлавокi бярэ хiтрасцю, нахабствам i ўменнем гаварыць. Гэта яго збiвала з тропу. Пакуль той пiсаў, Едыгей усё намагаўся знайсцi слабiну ў высновах вiрластага. Адна думка ў сказаным вiрластым асаблiва здзiвiла яго сваёй недарэчнасцю: як гэта можна абвiнавацiць каго-небудзь у "варожых успамiнах"? Хiба могуць успамiны быць варожымi цi не варожымi, бо ўспамiны - гэта тое, што было ў мiнулым, гэта тое, чаго няма. Але было ў сапраўднасцi.

- Я хачу ведаць, - сказаў Едыгей, адчуваючы, як перасыхае ў горле ад хвалявання. Але ён прымусiў сябе сказаць гэтыя словы спакойна. - Вось ты тут кажаш... - Ён знарок назваў яго на "ты", каб той зразумеў, што Едыгей не баiцца яго i не дагаджае. - Вось ты кажаш, варожыя ўспамiны. Як гэта разумець? Хiба могуць быць успамiны варожымi цi не варожымi? Па-мойму, чалавек успамiнае тое, што было i як было некалi i чаго ўжо няма даўно. Цi выходзiць, калi добрае - успамiнай, а калi благое - не ўспамiнай, забудзь? Як быццам такога i не было. Цi, напрыклад, калi якi сон прыснiцца, дык пра яго нельга ўспомнiць?

- Вось ты якi? Хм, бач ты! - здзiвiўся вiрлавокi. - Паразважаць любiш, паспрачацца захацеў? Ты тут мясцовы фiлосаф, цi што. Што ж, давай. - Ён памаўчаў, а потым, прымерыўшыся да нечага, сказаў: - У жыццi рознае можа быць у сэнсе гiстарычных падзей. Цi мала што было i як! Важна ўспомнiць, намаляваць мiнулае вусна, а тым больш пiсьмова гэтак, як трэба сёння для нас. А ўсё, што нам не на карысць, таго i не варта ўспамiнаць. А калi не прытрымлiваешся гэтага, значыцца, такое можна назваць варожымi дзеяннямi.