Бiльярд а палове дзесятай (на белорусском языке) - Генрих Белль

Грамада тваiх унукаў - не сем разоў па сем, а два разы па адным - не будзе карыстацца з прывiлеяў, я абяцала гэта Эдыт, авечцы; яны не будуць прымаць бычынага прычасця, а хлопец не будзе вучыць верша, якi яму задалi ў школе:

Удары ўсе ўсхваляй, што лёс нам пасылае,

Бо лiха душы блiзкiя злучае...

Ты чытаеш зашмат цэнтральных газет, дазваляеш, каб табе падавалi "быка" з кiслай, альбо салодкай, альбо бог ведае з якой падлiўкаю; ты чытаеш зашмат газет, прызначаных для звышадукаванай элiты; зiрнi: тут, у мясцовых газетах ты можаш наесцiся сапраўдных памыяў - чыстых, без дамешак i падробак, што падаюцца з самымi лепшымi намерамi, якiя толькi магчыма сабе ўявiць: iншыя твае цэнтральныя - газеты не робяць таго з самымi лепшымi намерамi: яны проста палахлiвыя; а вось гэтыя маюць самыя лепшыя намеры; нiякiх прывiлеяў, калi ласка; i нiякай шкадобы; вось што тут пiшуць, звяртаючыся да мяне: "Мацяркi тых, што палеглi...":

I, хоць народ вас, як святых, шануе,

Ды сэрца ваша па сынах смуткуе.

Я - святая ў народа, i сэрца маё смуткуе: загiнуў мой сын - Ота Фэмель; прыстойнасць, прыстойнасць, гонар, адданасць; ён выдаў нас палiцыi, зрабiўся раптам толькi вонкавай абалонкай нашага сына; нiякай шкадобы; нiякiх прывiлеяў; абата яны, вядома, пашкадавалi, бо ён пакаштаваў бычынага прычасця; прыстойнасць, парадак, гонар; гэтую падзею святкавалi манахi з паходнямi ў руках, уверсе, на пагорку, пазiраючы долу, у далiну Кiса; надыходзiла новая часiна, часiна ахвяр, часiна пакут, а ў iх зноў былi пфенiгi на булачкi, пяць пфенiгаў на кавалак мыла; абат здзiвiўся, калi Роберт адмовiўся браць удзел ва ўрачыстасцях; манахi на запененых конях заехалi на вяршыню пагорка, расклалi вогнiшча; свята сонцавароту; запалiць агонь дазволiлi Оце; ён тыцнуў запаленай паходняй у сушняк; тыя самыя вусны, што гэтак цудоўна ўмелi спяваць "Rotate coeli", спявалi словы, ад якiх дай божа мне ўберагчы майго ўнука: "Дрыжаць спарахнелыя косцi..."; цi не дрыжаць твае косцi, стары?

Хадзi, стары, пакладзi сваю галаву мне на каленi, запалi цыгару; фiлiжанку з кавай ты лёгка дастанеш рукой; заплюшчы вочы; апусцi заслону; прэч; будзем паўтараць бясконца малiтву: "Цi памятаеш?..", успамiнаць пра гады, калi мы жылi за горадам, у Блесэнфэльдзе, дзе кожны вечар пахнуў адпачынкам, простым людам, якi наядаўся ў будках са смажанай рыбай, каля вазкоў з куханамi i марожаным; бласлаўлёныя, яны маглi есцi рукамi; а мне гэтага не дазвалялася, пакуль я жыла дома; ты дазволiў мне рабiць гэта; дудзелi катрынкi, рыпелi каруселi, а я ўдыхала тыя пахi, чула, адчувала, што трывалае толькi тое, што прамiнула; ты мяне выбавiў з таго жахлiвага дома, у якiм яны праседзелi чатырыста год i з якога яны марна спрабавалi выбрацца; летнiмi надвячоркамi я сядзела на даху, на тэрасе, а яны тым часам пацягвалi вiно ўнiзе ў садзе; мужчынскiя вечарыны, вечарыны для дамаў; а я ў пранiзлiвым смеху жанчын чула тое самае, што i ў гучным рагатаннi мужчынаў роспач; калi вiно развязвала языкi, здымала ўсялякiя табу, калi водары летняга вечара вызвалялi iх з няволi ўласнае крывадушнасцi - тады рабiлася вiдавочным, што яны не былi нi досыць багатыя, нi досыць бедныя, каб адкрыць для сябе адзiную трывалую рэч - тое, што прамiнае: я тужыла па iм, хоць мяне i выхоўвалi вечнымi катэгорыямi: шлюб, адданасць, гонар, спальня, дзе быў толькi абавязак i не было свабоды; i ў мяне ўвушшу звiнела, нiбы заклiк булькатлiвай вады ў час паводкi: "навошта-навошта-навошта?"; я не хацела далучацца да iхняй роспачы, не хацела браць у спадчыну тую змрочную спадчыну, што яны перадавалi з пакалення ў пакаленне; я сумавала па белым бязважкiм прычасцi авечкi i спрабавала пры "Меа culpa, mea maxima eulpa" выбiць у сябе з грудзей старажытны спадак змроку i гвалту; вяртаючыся ад iмшы, я пакiдала ў сенцах свой малiтоўнiк, прыходзiла як найраней - каб атрымаць пацалунак ад бацькi; яго грымотны бас разносiўся па двары аж да самае канторы: мне споўнiлася пятнаццаць, шаснаццаць, семнаццаць, васемнаццаць, i ў матчыных вачах я згледзела напятую чуйнасць, з якою яна чакала майго паўналецця; калi яе свойчас кiнулi на пакорм ваўкам, дык чаму б гэтая доля павiнна была абмiнуць мяне? Тыя ваўкi павырасталi ўжо - апiвошы, уладальнiкi форменных кепурак, прыгожыя i не надта; я глядзела на iхнiя рукi, у iхнiя вочы, i на мне вiсеў страшэнны праклён: я ведала, якiя яны зробяцца, калi iм будзе сорак, шэсцьдзесят год: фiялетавыя жылiны на руках, якiя нiколi не будуць пахнуць адпачынкам; паважнасць, мужчынскасць, адказнасць; ахоўваць законы, выкладаць дзецям гiсторыю; лiчыць грошы, выказвацца за палiтычную разумнасць; усе яны, гэтаксама як i мае браты, былi асуджаныя на бычынае прычасце; маладыя яны былi толькi сваiм узростам, i толькi адно магло прынесцi iм бляск i велiч, ахiнуць iх мiфалагiчнай смугою - смерць; час быў адно сродкам, якi наблiжаў iх да яе; яны прынюхвалiся да смерцi, i iх вабiла да ўсяго, што пахла смерцю; яны самi пахлi трупным смуродам; гэты смурод прыцiшана сядзеў у доме, у вачах тых, каму мяне хацелi аддаць на пакорм - уладальнiкаў форменных кепурак, ахоўнiкаў законаў; толькi адно было забаронена - прага да жыцця i гульня. Цi ты разумееш мяне, стары? Гульню лiчылi за смяротны грэх; не спорт: яго яны цярпелi, бо спорт падтрымлiвае жыццёвы тонус, узбадзёрвае, робiць прыгажэйшымi, узмацняе апетыт ваўкоў; яны развiваюць iнстынкты хатняй гаспадынi i мацi; танцы - таксама добра, бо павялiчвае рыначную вартасць; але калi я ў сваiм пакоi наверсе таньчыла сама для сябе, у начной кашулi гэта быў грэх, бо такi танец ужо не быў абавязкам; на вечарынах i ў цёмных калiдорах уладальнiкам форменных фуражак дазвалялася цiскаць мяне, iм дазвалялася таксама ў лясным паўзмроку, пад час паездак за горад, прылiпаць да мяне з не занадта рызыкоўнымi ласкамi; мы ж не надта ганарыстыя якiя; я малiлася, каб прыйшоў чалавек, якi б выбавiў мяне ад смерцi ў воўчым логвiшчы; я малiлася, прымала дзеля гэтага белае прычасце i бачыла цябе насупраць, у акне твайго працоўнага кабiнета; каб ты ведаў, як я цябе кахала; каб ты мог толькi пра гэта здагадвацца, ты б цяпер не падымаў вачэй i не паказваў календара ў iх; ты б не спрабаваў расказваць мне, як павырасталi мае ўнукi, - яны ўвесь час пытаюцца, не забылiся пра мяне. Hе, я не хачу iх бачыць; я ведаю, што яны любяць мяне, i ведаю, што ў мяне была адна магчымасць вырвацца з рук забойцаў: дазволiць абвясцiць сябе вар'яткай; але калi б са мною зрабiлi гэтак, як з Грэцавай мацi - тады што? Мне пашанцавала, сапраўды пашанцавала на гэтым свеце, дзе за адзiн жэст рукi можна заплацiць жыццём, у якiм абвяшчэнне цябе вар'ятам можа загубiць альбо ўратаваць цябе; не хачу аддаваць назад тых гадоў, што я праглынула, не хачу бачыць дваццацiгадовага Ёзэфа з плямамi ад муравальнага раствору: на калашынах штаноў, у пiнжаку, перапэцканым гiпсам - маладога чалавека, якi радасна махае лiнейкаю альбо крочыць са скруткам планаў пад пахаю; я не хачу бачыць дванаццацiгадовай Рут з кнiжкай "Падступнасць i каханне" ў руках; замруж павекi, стары Давiд, загарнi каляндар; вось твая кава.

Павер мне, я напраўду баюся; я не маню; дазволь плысцi маёй лодачцы, не знiшчай яе, нiбы хлопчык-неслух; свет злы, i ў iм так мала чыстых сэрцаў; i Роберт таксама бярэ ўдзел у маёй гульнi, паслухмяна ходзiць на станцыi, на якiя я яго пасылаю: з тысяча дзевяцьсот семнаццатага па тысяча дзевяцьсот сорак другi - нi на адзiн крок далей; ён заўсёды выпрастаны, не гнецца, трымаецца як сапраўдны немец; я ведаю, што ён сумаваў па радзiме, што нi гульня ў бiльярд, нi завучванне формул на чужыне не рабiлi яго шчаслiвым, што не толькi Эдыт была прычынаю таго, што ён вярнуўся: ён - немец, чытае Гёльдэрлiна, нiколi не каштаваў бычынага прычасця; Роберт належыць да блакiтнай крывi, ён не авечка, а пастыр. Я толькi б хацела даведацца, што ён рабiў на вайне, але ён нiколi пра тое не апавядае; ён архiтэктар, якi дагэтуль не пабудаваў нiводнага дома, нiколi не меў слядоў раствору на калашынах; не, ён бездакорны, ветлiвы кабiнетны архiтэктар, яго не вабяць святы з нагоды пабудовы новага дома. Але дзе наш другi сын, Ота? Загiнуў пад Кiевам; ён - наш, крывёю i целам; адкуль прыйшоў ён i куды пайшоў? Цi ён напраўду быў падобны да твайго бацькi? Цi бачыў ты хоць раз Оту з дзяўчынаю? Я вельмi б хацела што-небудзь даведацца пра яго; бо ведаю толькi, што ён з ахвотаю пiў пiва, што не любiў гуркоў, i ведаю рухi яго рук, калi ён прычэсваўся i калi апранаў палiто; ён выдаў нас палiцыi, пайшоў у войска не скончыўшы нават вучобы ў школе; ён дасылаў нам паштоўкi з тэкстамi, поўнымi забойчай iронii: "У мяне ўсё як мае быць, спадзяюся, што i ў вас таксама, мне трэба З". Ота... ён нават нiводнага адпачынку не правёў дома; дзе ён праводзiў iх? Якi дэтэктыў здолеў бы нам расказаць пра гэта? Я ведаю нумары яго палкоў, нумары палявых поштаў, яго вайсковыя званнi обер-лейтэнант, маёр, падпалкоўнiк Фэмель... i апошнi ўдар быў нам зноўку нанесены лiчбамi: "...загiнуў 12.01.42 г.". Я на свае вочы бачыла, як ён збiваў прахожых, што не вiталi яго штандараў; падымаў руку i бiў; ён бы ўдарыў i мяне, каб я хуценька не перабегла на другi бок вулiцы, дзе былi крамкi, што гандлявалi драбязой; як ён патрапiў у наш дом? У мяне нават нiякага аблуднага суцяшэння, накшталт таго, што яго маглi падмянiць пры нараджэннi; ён нарадзiўся ў нашым доме, у спальнi наверсе, праз два тыднi пасля Генрыхавай смерцi, змрочным кастрычнiцкiм днём 1917 года; i быў падобны да твайго бацькi.