Грахi маленства (на белорусском языке) - Болеслав Прус

Арыфметыку я разумеў зусiм добра, бо выкладалася яна метадам нагляднага навучання - бiццём па лапах за няўважлiвасць. Настаўнiк польскай мовы прарочыў мне выдатную кар'еру, бо я аднойчы нейкiм цудам напiсаў на яго iмянiны верш пахвалу ягонай суровасцi. Адзнакi па iншых прадметах залежалi ад таго, наколькi добра падказвалi мне сябры i цi на той, што трэба, старонцы была раскрыта кнiга на пярэдняй парце.

Найбольш блiзкiя адносiны былi ў мяне з iнспектарам. Чалавек гэты так прызвычаiўся выпрошваць мяне на ўроках з класа i да сустрэч са мною пасля заняткаў, што аднойчы шчыра занепакоiўся, чаму гэта я за цэлы тыдзень нi разу не нагадаў яму пра сябе.

- Ляснеўскi! - гукнуў ён, аднойчы сустрэўшы мяне на вулiцы. - Ляснеўскi!.. Ты што - дахаты?..

- А я ж нiчога не зрабiў.

- Дык што, сёння цябе не запiсалi ў журнал?

- Далiбог, не!

- I вывучыў усё?

- Але ж сёння мяне не выклiкалi!..

Iнспектар задумаўся.

- Штосьцi тут не так! - шапнуў ён. - Ведаеш што, Ляснеўскi, ты тут хвiлiнку пачакай.

- Даражэнькi мой пане iнспектар, дык я ж нi ў чым не вiнаваты!.. Далiбог! Ну далiбог жа!..

- Ага - ты божышся, асёл?.. Пайшлi ж, калi так!.. Калi i праўда, што ты нiчога не натварыў, дык на наступны раз залiчыцца!..

Наогул у пана iнспектара ў мяне быў адкрыты крэдыт, i гэта стварыла мне ў школе пэўную папулярнасць, тым больш грунтоўную, што яна нi ў кiм не абуджала жадання канкурэнцыi.

У лiку некалькiх дзесяткаў першакласнiкаў, адзiн з якiх ужо галiў вусы сапраўднай брытвай, трое цэлымi днямi гулялi пад партай у карты, а iншыя былi здаровыя, як кантанiсты*, быў калека - Юзя. Хлопчык маленькi на свае гады, гарбаты, благi, з сiнiм носiкам, бледнымi вачыма i гладкiмi валасамi. Быў ён такi кволы, што ў дарозе са школы дахаты павiнен быў адпачываць, i такi баязлiвы, што, калi яго выклiкалi адказваць урок, нямеў са страху. Нiколi ён нi з кiм не бiўся, толькi iншых прасiў, каб яго не бiлi. Калi яму аднойчы "далi ляшча" па сухой, як кiёчак, руцэ - самлеў, аднак, апрытомнеўшы, не паскардзiўся.

*Кантанiст - салдацкi сын, выхаванец нiжэйшай вайсковай школы.

Ён не быў сiрата, але бацька прагнаў мацi, а Юзя пакiнуў сабе, сам захацеў кiраваць яго вучобай. Сам хацеў праводзiць сына ў школу, разам з iм праходжвацца, падвучваць яго, аднак не рабiў усяго гэтага з-за недахопу часу, якi ў яго дзiўна хутка знiкаў у Мошкi Лiпы, што гандляваў гарэлкай i аўсяным пiвам.

Такiм чынам у Юзя не было анiякай апекi, а мне часамi здавалася, што на такога мальца нават i бог з неба глядзiць неахвотна.

А грошы ў Юзя ўсё-такi бывалi, па шэсць i па дзесяць грошаў на дзень. За iх ён павiнен быў у перапынку купляць сабе дзве булачкi i сасiску. Але таму, што ўсе з яго здзекавалiся i трэба было неяк страхавацца, ён купляў пяць булачак i раздаваў iх найдужэйшым сябрам, каб мець у iх ласку.

Гэты падатак не вельмi яму дапамагаў, бо апроч пяцi падкупленых было разоў тры болей тых, каго ён не мог падкупiць. Дакучалi яму няспынна. Той ушчыкне, той тузане за валасы, iншы чым-небудзь уколе, яшчэ iншы дасць лузгана, а ўжо найменш адважны назаве гарбатым.

Юзя толькi пасмейваўся на гэтыя жарцiкi, часамi прасiўся: "Годзе ўжо!..", а то i зусiм нiчога не гаварыў - абапрэцца на сваiх худых руках i плача.

Сябры крычалi тады: "Зiрнiце, як горб трасецца!.." i дакучалi яму яшчэ горш.

Я спачатку не звяртаў на гарбатага ўвагi, бо ён здаваўся мне размазнёй. Але аднойчы той наш здаравяк, што ўжо галiўся, сеў перад Юзем i пачаў даваць яму пстрычкi то ў адно, то ў другое вуха. Гарбун плакаў наўзрыд, а клас ажно тросся ад рогату. Тады мяне штосьцi кальнула ў сэрца. Я выхапiў свой нож-складанчык, пырнуў таго дубiну ў руку, да самай касцi, i закрычаў, што я зраблю так кожнаму, хто Юзя зачэпiць!..

У здаравiлы пайшла кроў, ён збялеў як сцяна, i здавалася, што самлее. Увесь клас раптам перастаў рагатаць, а потым пачуўся крык: "Так яму, няхай не лезе да калекi!.." Тут увайшоў настаўнiк, пачуў, што я паранiў сябра нажом, i ўжо хацеў паклiкаць iнспектара i дзядзьку з розгамi, аднак сябры пачалi прасiць за мяне, нават i сам паранены здаравiла. Дык мы пацалавалiся, спачатку я са здаравiлам, пасля ён з Юзем, тады Юзя са мной, - гэтым i абышлося.

На працягу ўсяго ўрока гарбунок усё паварочваўся да мяне i ўсмiхаўся, вiдаць, таму, што за ўвесь гэты час нiхто не даў яму лузгана. У перапынку таксама нiхто яму не дакучаў, а некаторыя сказалi, што будуць Юзя абараняць. Ён iм дзякаваў, але падбег да мяне i хацеў мне даць булку з маслам. Я не ўзяў, ён засаромеўся, а потым цiха сказаў:

- Ведаеш, Ляснеўскi, што, - скажу я табе адзiн сакрэт.

- Гавары, - сказаў я, - толькi хутка.

- У цябе ўжо ёсць друг?

- А навошта ён мне?

- Бачыш, калi б ты захацеў, дык я мог бы стаць тваiм другам.

Я паглядзеў на яго зверху. Ён яшчэ больш разгубiўся i зноў спытаўся тонкiм, прыглушаным галаском:

- Чаму ты не хочаш, каб я быў тваiм другам?

- А навошта мне такi салапяка, як ты!..

Носiк яго пасiнеў больш, чым заўсёды. Юзя хацеў ужо адысцiся, але звярнуўся да мяне яшчэ раз:

- Дык, можа, хочаш, каб я з табою сядзеў?.. Бачыш, я слухаю, калi новае задаюць, я мог бы рабiць за цябе прыклады... Я ўмею добра падказваць...

Гэтая аргументацыя здалася мне сур'ёзнай. Падумаўшы трохi, я прыняў гарбунка за сваю парту, а мой сусед згадзiўся, за пяць булак, уступiць яму сваё месца.

Пасля абеду Юзя перабраўся да мяне. Гэта быў мой найшчырэйшы памочнiк, сябар i паклоннiк. Ён вышукваў словы i рабiў пераклады, запiсваў, што задаецца, насiў чарнiлiцу, пёры i алоўкi для нас абодвух. А як ён падказваў!.. За час вучобы ў школе многiя мне падказвалi, некаторых нават ставiлi за гэта на каленi, аднак кожнаму з iх было вельмi далёка да Юзя. У падказваннi гарбунок быў мастаком, умеў гаварыць са сцiснутымi зубамi ды з такiм жа пры гэтым нявiнным выразам твару, што нiводзiн з настаўнiкаў нават i не падазраваў...

Кожны раз, калi я трапляў у карцэр, гарбунок крадком прыносiў мне хлеб i мяса са свайго абеду. Калi ж са мной здаралася нейкая большая непрыемнасць, ён са слязамi на вачах запэўняў сяброў у тым, што я ў крыўду не дамся.

- Ого! - гаварыў ён. - Казя дужы. Ён як схопiць таго дзядзьку за плечы, як гваздане яго аб зямлю, ого! Не бойцеся!..

I сапраўды, сябры мае не баялiся, толькi ён, бедалага, баяўся за нас абодвух.

Калi гарбунку на якiм-небудзь уроку не трэба было быць уважлiвым, ён гаварыў мне камплiменты:

- Божа мой! Каб гэта ж я быў такi дужы, як ты!.. Божа мой! Каб я быў такi здольны... Ведаеш, калi б ты толькi захацеў, дык i за месяц стаў бы першым вучнем...

Аднойчы, зусiм нечакана, настаўнiк нямецкай мовы выклiкаў мяне да стала. Перапалоханы Юзя толькi паспеў падказаць мне, што да чацвёртага скланення адносяцца ўсе назоўнiкi жаночага роду, напрыклад: die Frau - панi...

Я рвануўся з-за парты, выйшаў, стаў i з вялiкай упэўненасцю паведамiў настаўнiку, што да чацвёртага скланення адносяцца ўсе назоўнiкi жаночага роду, напрыклад: die Frau - панi... Але на гэтым мае веды скончылiся.

Настаўнiк зiрнуў мне ў вочы, пакiваў галавой i загадаў перакладаць. Я прачытаў па-нямецку гладка i гучна раз, потым яшчэ гладчэй - другi раз, аднак, калi пачаў i трэцi раз чытаць тое самае, настаўнiк сказаў мне iсцi на месца.

Вяртаючыся да парты, я заўважыў, што Юзя вельмi ўважлiва прыглядаецца да настаўнiкавага алоўка - з выглядам вельмi разгубленым. Я машынальна спытаўся ў гарбунка:

- Не ведаеш, што ён мне паставiў?

- Адкуль мне ведаць... - уздыхнуў Юзя.

- А як табе здаецца?

- Я, - сказаў гарбунок, - даў бы табе пяцёрку, ну, няхай чацвёрку, але ён...

- А ён колькi паставiў? - настойваў я.

- Здаецца, кол... Ды гэта ж дурань, што ён там ведае... - адказаў Юзя тонам глыбокага пераканання.

Нягледзячы на сваю кволасць, хлопец ён быў працавiты i быстры. Звычайна я чытаў у класе раманы, а ён слухаў настаўнiкаў i пасля пераказваў мне iх урокi.

Аднойчы я спытаўся ў яго, пра што гаварыў наш настаўнiк заалогii.

- Ты ведаеш, - адказаў гарбунок з таямнiчым выглядам, - пра тое, што раслiны падобныя да жывёлаў.

- Асёл ён, - адказаў я.

- Ну! - сказаў гарбунок. - Ён мае рацыю. Я ўжо трохi яго разумею.

Я пачаў смяяцца i сказаў:

- Калi ўжо ты такi разумны, дык скажы: чым вярба падобная да каровы?

Хлопец задумаўся i паволi пачаў:

- Бачыш... карова расце, i вярба таксама расце...

- А далей што?

- Бачыш... карова кормiцца, i вярба кормiцца сокамi з зямлi...

- А далей што?

- Карова жаночага роду, ну, i вярба таксама жаночага.

- Але ж карова махае хвастом! - сказаў я.

- А вярба махае галiнамi! - адказаў ён.

Такая сума доказаў падарвала маю веру ў наяўнасць рознiцы памiж жывёламi i раслiнамi. Сам гэты погляд спадабаўся мне, i з таго часу я пачаў любiць заалогiю, выкладзеную ў падручнiку Пiсулеўскага. Дзякуючы вывадам гарбунка па гэтым прадмеце ў мяне пачалi з'яўляцца пяцёркi.

Аднойчы Юзя не прыйшоў у школу, а назаўтра перад абедам мне сказалi, што мяне нехта клiча. Я выбег на калiдор трохi ўстрывожаны, як звычайна ў такiх выпадках, але замест iнспектара ўбачыў дзябёлага мужчыну з барвовым тварам, фiялетавым носам i чырвонымi вачыма.