Грахi маленства (на белорусском языке) - Болеслав Прус

Прус Болеслав

Грахi маленства (на белорусском языке)

Баляслаў Прус

Грахi маленства

Пераклад: Янка Брыль

Я нарадзiўся ў эпоху, калi кожны чалавек павiнен быў мець мянушку, няхай сабе не заўсёды адпаведную.

Па гэтай прычыне нашу панi-памешчыцу называлi графiняй, майго бацьку яе ўпаўнаважаным, а мяне рэдка калi Казiкам або Ляснеўскiм, аднак даволi часта свавольнiкам, пакуль я быў дома, або аслом, калi пайшоў у школу.

Прозвiшча нашай панi дарма было б шукаць у слоўнiку арыстакратычных сем'яў, i таму мне здаецца, што бляск яе графскай кароны не даходзiў далей за важнасць майго нябожчыка бацькi, пана ўпаўнаважанага. Прыгадваю нават, што тытулам графiнi бацька, зямля яму пухам, ушанаваў яе ад радасцi, калi яго зарплата была павышана на сто злотых у год. Наша панi моўчкi прыняла ахвяраваную ёй годнасць, а праз некалькi дзён бацька падрос з аканома на ўпаўнаважанага i атрымаў замест дыплома нечувана вялiкага парсюка, прадаўшы якога, купiў мне боты.

Бацька, я i мая сястра Зося (бо мацi ўжо не было) жылi ў мураваным флiгелi, што называўся афiцынай, некалькi крокаў ад палаца. А палац займала панi графiня з дачушкай Лёняй, маёй равеснiцай, з яе гувернанткай, са старой ключнiцай Салюсяй i мноствам розных пакаёвак ды служанак. Дзяўчаты гэтыя цэлымi днямi шылi, з чаго я зрабiў вывад, што вялiкiя панi iснуюць на тое, каб дзерцi вопратку, а дзяўчаты - каб рамантаваць яе. У iншым прызначэннi вялiкiх паняў i бедных дзяўчат я зусiм не разбiраўся, i, на бацькаву думку, гэта было ў мяне адной станоўчай якасцю.

Панi графiня была маладой удавой, якую муж даволi рана кiнуў у бездань няўцешнага смутку. Наколькi мне помнiцца, нябожчыка нiхто не называў графам, а ён - нiкога ўпаўнаважаным. Затое суседзi, з незвычайным у нашай мясцовасцi аднадумствам, называлi яго прыдуркам. У кожным выпадку, чалавек ён быў незвычайны. Загнаў не аднаго верхавога каня, вытаптаў сваiмi паляваннямi не адно сялянскае поле, а суседзяў не раз выклiкаў на паядынак з-за сабакi цi зайца. Дома жонка пакутавала ад яго рэўнасцi, а чэлядзь ад доўгага, смярдзючага цыбука. Пасля смерцi гэтага арыгiнала верхавiкi яго сталi вазiць гной, сабак панi параздавала. А свет у спадчыне па iм атрымаў малую дачушку i маладую ўдаву. Ах, выбачайце, - застаўся яшчэ жывапiсны партрэт, дзе нябожчык намаляваны быў з гербавай пячаткай на пярсцёнку, i той смярдзючы цыбук, якi ад няправiльнага карыстання выгнуўся, як турэцкая шабля.

Палаца я амаль не ведаў. Перш за ўсё таму, што куды лепш было гойсаць па полi, чым падаць на слiзкiм паркеце, а яшчэ i па той прычыне, што ў палац мяне не пускала чэлядзь, бо калi я прыйшоў туды першы раз, дык, на бяду сваю, разбiў вялiкую саксонскую вазу.

З малою графiнькай, пакуль я не пайшоў у школу, мы гулялi адзiн толькi раз, калi нам было амаль па дзесяць гадоў. Пры нагодзе мне захацелася навучыць яе майстэрству лазiць па дрэвах, я пасадзiў яе на веснiцы такiм чынам, што дзяўчынка залямантавала на ўвесь свет, за што яе гувернантка адхвастала мяне сiнiм парасонам, прыгаворваючы, што так я мог абяздолiць Лёню на ўсё жыццё.

З таго часу я адчуваў агiду да малых дзяўчынак, нiводная з якiх не магла нi лазiць па дрэвах, нi купацца са мной у сажалцы, нi ездзiць верхам, нi страляць з лука або з рагаткi. А ўжо калi пачыналася бойка - бо што гэта за гульня без бойкi! - амаль кожная разрумзаецца i бяжыць каму-небудзь паскардзiцца.

Паколькi бацька не дазваляў мне гуляць з дваровымi хлапчукамi, а сястра цэлымi днямi прападала ў палацы, я рос, гадаваўся адзiн, як драпежнае птушаня, пакiнутае бацькамi. Я купаўся каля млына або ў дзiравым чоўне плаваў па сажалцы. У парку з кашэчым спрытам ганяў па голлi вавёрак. Аднойчы мой човен перакулiўся i я ледзь не цэлы дзень прасядзеў на плывучай купiне, не большай за балею. Другiм разам я вылез праз слухавое акно на дах палаца, але так мне тады не пашанцавала, што прыйшлося звязаць двое драбiн, каб зняць мяне адтуль. Iншым разам я цэлыя суткi праблукаў па лесе, а яшчэ раз стары верхавiк нябожчыка пана, прыгадаўшы сваю маладосць, з гадзiну насiў мяне па полi, пакуль - вiдаць, нехаця - не скiнуў так, што я зламаў нагу, якая, зрэшты, даволi хутка зраслася.

Не маючы з кiм жыць, я жыў з прыродай. У парку ведаў кожны мурашнiк, у полi кожную хамяковую нару, у агародзе кожную кратову сцежку. Ведаў я, дзе птушыныя гнёзды, дзе дуплы, у якiх гадуюцца вавёрачкi. Я распазнаваў шамаценне кожнай лiпы каля дома i ўмеў перадаць сваiм голасам тую музыку, якую вецер напяваў у голлi дрэў. У лесе я часамi чуў нейкую ўрачыста вечную хаду, хоць i не ведаў, хто гэта ступае. Углядаўся я ў мiгаценне зорак, гутарыў з начною цiшынёй i, не маючы каго цалаваць, цалаваў дваровых сабак. Мацi мая даўно спачывала ў зямлi. Ужо нават пад каменем, што прыцiскаў яе, утварылася адтулiна, якая даходзiла, вiдаць, у самую магiлу. Неяк мяне за штосьцi адлупцавалi, i я пайшоў туды, клiкаў яе i прыслухоўваўся, цi не адкажа... Але яна маўчала. Мусiць, памерла сапраўды.

У той час я ствараў самому сабе першае разуменне людзей i iхнiх узаемаадносiн. У маiм уяўленнi, напрыклад, упаўнаважаны абавязкова мусiў быць таўставатым, румяным, з абвiслымi вусамi, над сiвымi вачамi ў яго - вялiкiя бровы, голас басавiты i грымучы, як у майго бацькi. Асобу, што называецца графiняй, не мог я ўявiць iнакш, чым высокай дамай з прыгожьта тварам i сумнымi вачыма, якая ходзiць па парку моўчкi, у белай сукнi, што валачэцца па зямлi.

Затое пра чалавека, у якога тытул графа, я не змог бы нiчога сказаць. Такi чалавек, калi б ён нават i iснаваў, здаваўся мне рэччу менш значнай, чым графiня, нават зусiм бескарыснай i непрыстойнай. У маiм разуменнi толькi ў шырознай сукнi з доўгiм хвастом магла ўмяшчацца велiч вяльможнасцi, а ўсякае адзенне кароткае, абцiслае, тым больш складзенае з дзвюх частак, магло служыць толькi пiсарчукам, вiнакурам, у найлепшым выпадку - упаўнаважаным.

Такой была мая вернападданасць, што апiралася на бацькавых запаведзях, бо ён нястомна наказваў мне адно - любiць i шанаваць панi графiню. Зрэшты, калi б я неяк забыўся пра гэтыя запаведзi, мне варта было толькi цiкнуць на чырвоную шафу ў бацькавай канцылярыi, дзе побач з рознымi паперкамi на цвiку вiсела пяцiпальцая "дысцыплiна", нагайка, увасабленне асноў грамадскага ладу. Яна была для мяне своеасаблiвай энцыклапедыяй, гледзячы на якую я прыгадваў, што няможна рваць абутак, тузаць жарабят за хвасты, што ўсякая ўлада ад бога i г. д.

Бацька мой быў нястомны ў працы, бездакорна сумленны, нават вельмi рахманы. Сялян i дваровых нiкога нават пальцам не крануў, толькi страшэнна крычаў. Калi ж ён быў крыху засуровы да мяне, дык гэта не без прычыны. Наш арганiст, якому я аднойчы падсыпаў у табаку чэмеру, ад чаго ён усю iмшу не мог спяваць, а ўсё чыхаў ды памыляўся на сваiм аргане, часта казаў майму бацьку, што каб яму такога сына, як я, дык ён яго застрэлiў бы.

Я добра памятаю гэты сказ.

Панi графiню бацька называў анёлам дабрынi. I сапраўды, у яе вёсцы не было людзей галодных, абадраных цi пакрыўджаных. Каго пакрыўдзiлi, той iшоў скардзiцца да яе; хто хварэў, у двары давалi лекаў; у каго нарадзiлася дзiця прасiў панi за куму. Мая сястра вучылася разам з графiнячкай, а я, хоць i пазбягаў адносiн з арыстакратыяй, меў-такi магчымасць пераканацца ў незвычайнай ласкавасцi графiнi.

У бацькi майго было некалькi вiдаў зброi, кожны з якiх меў iншае прызначэнне. Вялiзная дубальтоўка патрэбна была для забiвання ваўкоў, якiя душылi цялят нашай панi; крэмневы пiсталет мог спатрэбiцца для абароны iншай графiнiнай маёмасцi, а вайсковы палаш - для абароны яе гонару. Сваю маёмасць i гонар бацька, напэўна, абараняў бы цывiльным кiем, бо ўвесь той яго баявы рыштунак, месяцаў праз колькi зноў памазаны тлушчам, ляжаў на гарышчы ў такiм закутку, што нават я не мог яго знайсцi.

Само сабой, я ведаў пра гэтую зброю i проста сох па ёй. Часта мне мроiлася, што вось зраблю такi высакародны подзвiг, за якi бацька дазволiць мне стрэлiць з вялiзнага пiсталета, а пакуль што - бегаў цiшком да леснiкоў i вучыўся "смалiць" з iх доўгiх аднастволак, у якiх была такая ўласцiвасць, што ад стрэлу даставалася толькi маiм скiвiцам, а шкоды нiякаму жывому стварэнню не было.

Аднойчы, калi бацька намазваў дубальтоўку, прызначаную на ваўкоў, пiсталет - для абароны графiнiнай уласнасцi i палаш - для абароны яе гонару, мне ўдалося ўкрасцi жменю пораху, якi не меў, як мне здавалася, нейкага пэўнага прызначэння. Калi бацька паехаў у поле, я ўзяў вялiзны ключ ад свiрна, амаль з такiм жа дулам, як i ў стрэльбы, ды яшчэ i з дзiркай збоку, i пайшоў з iм на паляванне.

Вялiкi ключ я да палавiны набiў порахам, усыпаў туды шчопцi патрушчаных гузiкаў ад непрыстойнай часткi вопраткi, затоўк, як належыцца, клоччам, а для самога выбуху прыхапiў карабок запалак.

Толькi я выйшаў за дом - адразу ўбачыў некалькi варон, што палявалi на панскiх качанят. Амаль на вачах у мяне адна з гэтых шкоднiц схапiла качаня i, не могучы лёгка панесцi яго, прысела на хлеўчуку.

Убачыў я такое, i кроў продкаў ажно закiпела ва мне. Падкраўся да хлеўчука, шмаргануў запалку, нацэлiўся ключом у левае варонiна вока, ткнуў агеньчык у тую дзiрачку збоку ключа... Гахнула - нiбы гром. Са страхi хлеўчука скацiлася задушанае качаня, да смерцi перапалоханая варона ўцякла на найвышэйшую лiпу, а я са здзiўленнем пераканаўся, што ад вялiкага ключа ў руцэ маёй засталося толькi яго вуха, але затое са страхi хлеўчука пачаў паказвацца клубочак дыму, як быццам нехта люльку закурыў.