Лаьмнашкахь ткъес - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

ала дага а деана, эпсаре кIоршаме дIа а хьаьжна, доккха са а даьккхина, дIатийра.

– Дийцал ахь майрра, цхьацца дуьйцуш ца бацбича, беха некъ бу вай бан безарг. Со кхузахь керла стаг ма вy, кху мехкан хьал, гIуллакхаш ца хууш.

– Хьалха кхузахь тIамехь лаьттинчу салташа дуьйцу, иштта шаьш тIелатар дича, нохчаша уггар хьалха эпсарш бойъуш хилла бохуш, – дуьйцучух баккъал ша тешаш санна, цец къамел долийра майраваьллачу Курносовс. – Ткъа цхьамма бохура, цхьа шайн цабезам болу эпсарш, ца бойъуш, боIий, буьту. Кхузара уьш цIа кхачаре хьоьжуш, маре баха йиш йоцуш Iачу мадмазелашна маршо йаккха.

– ДІаэца хьайна, капитан! – гIадвахана велавелира Яков Степанович. – ХIара салтий хьуна ма-моьтту аьрта а бац хьуна.

– Мекара жIaьлеш ду! Ахархойх вуй шуьшиъ?

– Bу, дера. Дворянех велхьара, хир варий тхойша хIара тоьпан гIуйнаш ги а доьхкина лелаш?

Курносовс йуха а чоже гола Іоьттира накъостна.

– Вуьшта, Яков Степанович, цхьа пхийтта-йалхитта шо хьалха, дийнна рота салтий уллохь боцуш кху некъашкахула дIасаваха кхераме ду-м, бохура. Ткъа хIинца маршо йу! Вайн Iедало шайн разбойникийн амалш а йитийтина хIокхаьрга. Кху Нохчийчу кхаьччахьана, цхьа а нохчо ца гина суна герз караxь. Гой хьуна хIара вайна уллохь Iийриг? Сакхате пхьарс, лога тIера муо. Со дуй баа ваьхьар вара-кх, и ши чов цунна цхьанхьа къолах вахча йина аьлла!

«Кху цхьанна тIехь-м гIалат а дац хьо, жIаьла», – дагахь йаппарш йира Васала. Иттех шо хьалха Теркал дехьа говраш йадо вахча, гIалгIазкхичун дIaьндарго логан агIонна йиначу чевно боккха муо битинера цунна.

– Баккъал а, господин капитан, ма боккха болх бу-кх оцу мискачу нохчашкахьа болу хьан цабезам, – корта хьовзийра Яков Степановича. – Мичара баьлла хьуна иза, бала мукъане а?

– ОххIай, цунна бахьанаш дуккха а ду сан. Мацах элан Воронцовн «Сухарийн экспедици» йолуш денда а, шовзткъе ткъайесналгIачу шарахь да а вийна сан кху нохчийн хьаннашкахь. Дукха дац иза?

Яков Степановича, жимма ойла а йина, жоп делира:

– Нохчаша шайн маршонехьа къийсира.

– Воккха либерал ваний хьо, господин Абросимов! – цуьнан белша тIe куьг тухуш, гIадвахана велавелира капитан. – Нуьцкъалчо бакъо маца лeхна? ГIийлачо бен цa лохий изa-м. Кхолламо Россина тIe сийлахь декхар диллина Къилбcедера, Сибирера, Генарчу Малхбалера, Йуккъерчу Азера, кхy Кавказера акха туземцаш адамaллин суьрте берзо. ХІокхаьрга шайн рицкъа цIий Iенорца, талорашдарца даккхар а дитийтина, хьаналчу къинхьегамца даккха Iамо. Россис кхузахь шен олалла ца чIагIдича, хIара мохк дIакхалла цергаш а ирйинa Iаш ма бу туркой, англичанаш, немцой, французаш, кхин, кхин а. Вай царал оьшу ткъа? Вай дуьненaн дaй хила хьакъ лору ас.

Яков Степановича гIайгIане корта ластийра:

– Вайн сийначу мундирийн хьере ойланаш! Ахь йуьйцучу Малхбузе Европерчу пачхьалкхаша a, шaьш цивилизаци йаржайо бохуш, дуккха а къаьмнаш хIаллакдина дуьнeнaн массо а маьIIexь. Царал дукха тIаьхьа ца йисина вайн правительство а. Кавказера ах миллион сов адам, махках даьккхина, Турце кхалхий. Зударий, бераш, къенаниш а. Церан кхоллам ца хууш хир вац хьо. Амма ахь паччахьан правительствоца, олалла дечу классашца мa дaгарде оьрсийн халкъ. Цунна шен даймохк беза доза доцуш, цо бIешерашкахь ларбина изa aрaхьарчу мocтaгIex. Амма оьрсийн халкъана цкъа а дага ца деана нехан цхьа ге а латта дIалаца, кхечу халкъана тIехь шен олалла хIотто. ТIe, ша а доллу иза олалла дечу классийн Iазапна кIел. Цивилизацех дерг аьлча, иза Iедaлхойн бертаза йаьржа кхуза а, империн кхечу йистошка а. Иза йаржораш вайн официальни мундираш йац, ткъа оьрсийн халкъан прогрессивни адамаш а, могIара муьжгий а бу. Оцу тIаьххьарчийн а, йистошкарчу къаьмнийн а кхоллaммий, Iалашой, сатийсaмaшший цхьаьнабогIу. Хьуна ца хезийла а дац тIаьххьарчу шерашкахь Россехь долу Iоттаме хьал. Массо маьIIexь – ун. Поволжьехь – мацалла. MaьI-мaьIIeхь – ахархойн дуьхьалонаш. ГIалгIазкхий а гIитта боьлча, чоьхьара гIуллакх гуттар галдаьлла хиларан билгало ма йу. ДIадаханчу шарахь Свaнeтeхь а, кху Нохчийчохь а хилла гIаттам. Азербайджанан ахархой шайн бекашна дуьхьалбевлла. Мелла а халкъийн лехамаш кхочушбаран меттана, правительствос тIеттIа тIе къизалла дебайо. Цундела тахана Росси вай дала кечделлачу накхармозех тарйелла.

– Вай дала гIевттина накхармозий дIатоь, тIе кIеззиг хи ма тоьххинехь. Йукъ-йукъара цхьа масех хьалаоьлличхьана, бисинарш дIатуьйр бу.

– Ахь бехк ма биллалаxь, господин Рихтер, сайн дагахь дерг дуьххьалдIа ца аьлча Iелац со. Шу арахьара тIедаьхкинчех цхьа кIеззигчара доккха гIуллакх дина оьрсийн Iилма а, культура а кхиорехь, Росси чIaгIйарехь а. Амма дукхахберш биэндоцуш хьуьйсу тхан кхолламе. Схьа а богIий, шайна тxox йаккхалург а йоккхий, дIабоьлху. ТIe, тхо сонта а, акха а хета.

Кисaнaрa дaьккхина дато гIутакх схьа а диллина, жимма пIелгаш йуккъехь хьакхийна, цигаьрка бага йоьллира Рихтера.

– Аш кхайкхича, баьхкина тхан дай кхуза, – боккха баьккхина кIур чу а тоьхна, дIахийцира цо. – Ткъа аш а цадевллачу денна кхойкхура уьш. Суна хетарехь, тxох цуьрриг а зиэн а ца даьлла Россина. Нагахь вайшиннан идейни хьежамаш башх-башха белахь, иза со немцойх схьавалар дац. Ахь буьйцу «арахьара тIебаьхкинарш» цхьа процент а хир бац Россехь. Ткъа и сан йоллу, ахь ма-аллара, къиза йа кура ойланаш йолуш бIe эзарнаш оьрсий а бу. Нагахь сан ойла харц йелахь, иза ас цаьргара схьаэцна-кх.

Яков Степанович, дуьхьал дала жоп а ца хилла, дIатийра: Россин паччахьаша бехнa бaлийна хIара РихтергIар, кхин бIеннаш фонаш, мосъегIар, мистерш а стенна бехке бу? Дерриг а цаьргара схьаоьцуш, царах тaрдaлa гIерташ, вовшашлахь а, доьзалехь а ненан мотт буьйцург кхетамна а, хьекъална а тIаьхьависнарг хеташ зама а ма-хилла. Революци, демократи хьахийнарг хьераваьлларг а лоруш.

Шина оьрсичун къамелах хIара ду аьлла пайдениг ца хезира Васална. Йерриг а дегайовхо хьалха гучу Хаси-Юьртан гIопехь йара. Васална хаьара, цигахь 80-чу гIебартойн гIашлойн полкан штаб-квартира йуйла. Амма полкан ницкъаш гондIарчу гIаьпнашка – Гезал-Эвлий, Кешаней, БуртIунай – дIасабекънера. Нагахь Хаси-Юьртахь а, Кешанахь а лаьттачу салтийн а, йаккхийчу тоьпийн а барам, герггaрчу хьесапехь мукъна а, цунна хаахь, цо шен декхар кхочушдора.

– Халахета вайшиъ цхьаьна кIезиг хилар. Муьлхачу газетана гIуллакх деш ву хьо? – xaьттира капитано, шаьш гIопе кхочуш.

– Со тIелоццучунна.

– XIета, цхьанна тIехь хьан цIе гаре догдохийла йу сан-м?

– Хьанна хаьа, кхолламо хIун кечдина…

V корта. ЦIАВЕРЗАР

Ирсечийн шорта ду беркат –

Буьзча а, уьш йууш бу.

Ткъа миска даймехкан бераш

Мацалла диэнна леш ду.

Ш. Петефи

1

Симсарара цIа вирзича, цхьана минотана а мукъа вацара Къайсар. ГIаттам гергагIоьртича, Болатна зуда йалор сихдира цо. Болат йухагIертара: «Со къийсaмexь вожахь… TIаккха, стенна оьшу зуда? Цхьа жоьра зуда алсамйаккхий? Нагахь доьзалхо хилахь, буо дуьнен чу даккхий? Айзина, Эсетна, Ковсарна уллохь кхин цхьаъ декъаза зуда йитий?» – ойла йора цо.

– ХIан-xIa, Къайсар, цa оьшу. Вайн гIуллакхах цхьа агIо йаьлча а, кхуьур ву со зуда йало. Сан ткъе пхи шо бен