На ўсякім свеце - Уладзімір Някляеў

Ганя атрэслася ад лісця з травой.

- Скуль яму ведаць. А калі й ведае, дык што толку. Калі свістка няма.

Даехалі да Багушоў, зайшлі ў падворак Мацея. Ён не памёр. Ляжаў у

труне і пыхкаў люлькай. Каля яго стаяла Палута з трохгадовым хлопчыкам на руках і ўсміхалася.

Хлопчык таксама ўсміхаўся. І ўсміхаўся, лежачы ў труне і пыхкаючы люлькай, Мацей.

Святая сям’я.

- Падобны, - сказаў Мацей, паказаўшы цыбуком люлькі на хлопчыка.

- Ні пры чым тут рускія з літоўцамі і палякі з румынамі. Пралятаюць...

Хлопчык сапраўды быў падобны да Мацея, але яшчэ больш да Палуты. А постаццю, калі Палута паставіла яго на зямлю: “Падыдзі павітайся...” - да Маргера.

- Дзень добры, - падышоў да іх не дзіцячай, цвёрдай паходкай хлоп­чык. - Я Мацей Богуш. Сапраўдны беларус.

Бацька ягоны, падскочыўшы, ледзь з труны не вываліўся.

- Чулі?!. Думаеце, гэта я навучыў яго? Ці Палута?.. Не! Ён сам!

Ён шчаслівы ляжаў у труне, стары Мацей Богуш, а малы Мацей сказаў: “Не сам. Дзед навучыў”.

- Што ты прыдумаў? - звесіўся да яго стары Мацей. - Які дзед? Ну які ў цябе можа быць дзед, калі ўсе дзяды твае памерлі?

Хлопчык паглядзеў на яго - у ясных вачах нязгода:

- Дзяды не паміраюць.

- Хто табе сказаў?

- Дзед Маргер. Прыйшоў учора з Палутай і сказаў.

Ён па імені маці назваў. Ганя спытала, каля яго прысеўшы: “А чаму ты па імені маці называет?” - і хлопчык адказаў: “Я так хачу. Мне падабаецца яе імя”.

“Не беларус, - падумаў Стась. - Ці, можа, насамрэч сапраўдны”.

- Што яшчэ за Маргер?.. З кім ты ўчора цягалася? - прычапіўся Мацей да Палуты, якая абыякава пацепнула плячыма:

- Муж мой. Першы. Гэта даўно было, няхай цябе яно не хвалюе.

У Мацея люлька ў труну ўпала.

- Які муж? Які першы?.. - І ён павярнуўся да Стася. - Я ж табе казаў, што я не надоўга.

Выглядаў ён жаласліва. Палута падышла да яго, прытуліла галаву ягоную да жывата.

- Тут яшчэ адзін сапраўдны беларус. З учарашняга вечара, я адчуваю. Ты прыйшоў адзін, а пакідаеш двух.

Мацей прыціснуўся да яе мацней.

- Мой? Ці Маргераў?

Палута засмяялася.

- Вось чаго не могуць нябожчыкі, дык гэтага. Ад яго былі ў мяне два сыны. Цяпер - ад цябе.

Ганя не хацела здзіўлення выдаць, ды ў яе не выйшла: “Дзядзь-ка Ма-цей... ”

Такое цяжка было ўявіць, але выходзіла, што Маргер - прапра... прадзед, а Палута - прапра...прабабка Стася. З чатырнаццатага стагоддзя гэта колькі ж пра?..

Усё адно ў адным.

- Дык што: магу паміраць? - спытаў Мацей, павярнуўшыся чамусьці да Стася. - Скажаш так, каб па мне заплакалі?

Стась падышоў да яго, паціснуў руку.

- Віншую. І калі памрэш, скажу. Але пакуль выглядае, што ты і ў труне жыць будзеш. Нават калі закапаюць.

- Ну, - сказаў Мацей. - Дзе Бог дасць, там і прыжывуся. Пінжак мой вярні...

Стась зняў куртку, сцягнуў с плячэй пінжак, аддаў Мацею - той адразу руку ў кішэнь. Дастаў мапу, разгарнуў:

- Што гэта? Дзе мой ліст?..

- Дастаўлены адрасату, - забраў у яго мапу Стась, падумаўшы: “З гэтага свету на той. З таго на гэты. Во пошта...” І паклікаў Мацея малога. - Гэта табе ад твайго дзеда Маргера.

- Мапа?

- Мапа.

- А стрэлкі на ёй?.. Гульня такая?

- Гульня такая. Абарона Каранёў, калі нападуць ворагі. Бачыш, колькі іх? Чырвоныя, сінія, зялёныя, жоўтыя... Абарону трымаеш вось па гэтай зубчастай лініі. Гэта твая зямля. Можа, некалі была нечая, але цяпер - твая. Зразумеў?

Маленькі Мацей акуратна склаў мапу, уважліва глянуў на Стася:

- Зразумеў.

- Не аддасі нікому?

- Нікому не аддам.

- Ну й малайчына! - падкінуў і злавіў яго Стась адзін раз, другі, трэці, і малы смяяўся, узлятаючы, заліваючыся смехам на ўсе Багушы, на ўвесь Багушоўскі лес з Каранямі, дзе на Крывой і Літвінавай, на Юр’евай і Вялесавай гары, на ўсіх каранёўскіх пагорках рассыпаныя косці продкаў, якія колькі жылі на гэтай зямлі, столькі біліся з тымі, хто прыходзіў, каб зямлю гэтую ў іх забраць, а яны не аддалі, пакінулі яе Стасю і Гані, Мацею і Палуце, гэтаму хлопчыку, які ўзлятае і смяецца: “До ўжо! До!..” - і стае на ногі, ледзь крануўшыся зямлі, цвёрда, і стаіць, як укапаны.

- Дапамажы труну наверх закінуць, не да смерці ж мне жыць у ёй, - папрасіў Стася стары Мацей, і калі Стась палез па драбіне на гарышча, падаў яму малаток з цвікамі. - Верхнюю папярэчыну прыбі, аслабленая...

Прызнаўся. Пакаяўся і прызнаўся.

Стась увагнаў цвікі ў папярэчыну, зацягнуў на гарышча высушаную, да звону лёгкую труну, і Мацей спытаў яго, калі ён спусціўся:

- Як думаеш: Бог грахі мае даруе?

- Два даруе, - вярнуў яму Стась малаток з двума нескарыстанымі цвікамі. - А трэці...

- Што трэці?

- А трэці, калі Ён думае так, як Палута кажа, дык не.

Відаць было, як Мацей спрабуе ўцяміць тое, што сказаў Стась, але не ўцяміў. Паклаў малаток у прыборак і паглядзеў няўцямна.

- Як гэта Бог можа думаць так, як кажа Палута?

- Ну, не ведаю. Неяк жа Ён думае. Дык чаму не так?

Мацей кінуў у скрыню цвікі.

- Бо так не можа быць. Бо не можа Бог думаць так, як чалавек. Бо тады будзе...

Ён не дагаварыў. Не знаходзіў, што сказаць.

- Што тады будзе?

- Будзе тое, чаго не Бог, а чалавек захоча. Як з тым свістком. Свіснуў раз - памёр, хто замінае. Свіснуў два - ажыў. Свіснуў тры...

Ён зноў замаўчаў. Памаўчаўшы, узяў за руку малога Мацея, сеў з ім на ганак.

- Паслухай мяне, Мацей. Калі я малым быў, трохі большым за цябе, прысніўся мне твой дзед Маргер на Крывой гары, што за нашым лесам. Сівы, хоць пахавалі яго чарнявым, сам увесь у белым і з белай торбай на плячы, перавязанай чырвонай стужкай. Пашукаў ён у торбе і дастаў арэхавы свісток. На, кажа, гэты свісток, ён чароўны. Адзін раз у яго свіснеш - і памрэ той, каму смерці пажадаеш. Два разы свіснеш - і ажыве той, каго ўваскрасіць захочаш. Тры разы свіснеш... - працягнуў мне свісток Маргер, які стаяў за тры крокі ад мяне і бліжэй не падыходзіў, а я са страху нібы ў гару ўрос, ступіць не мог, каб свісток узяць, толькі нахіляўся, з усіх сіл цягнуўся насустрач, вось ужо пальцы мае ягоных пальцаў крануліся, мяне як маланкай прабіла, рука торгнулася - і свісток з ягонай далоні не ў руку мне, а на зямлю ўпаў і пакаціўся з гары, якая раптам расступілася і ўдыхнула ў сябе Маргера, у якой ён і жыве цяпер, на Дзяды з яе выходзячы ды яшчэ тады, калі небяспека чорнай хмарай навісае над гарою, над нашым краем. Так і не паспеў ён сказаць мне, што будзе, калі тры разы свіснеш, а я кінуўся ў спудзе дахаты. Назаўтра пайшоў свісток шукаць, ды дзе ты яго на той гары знойдзеш, калі нават не помніш, з якога боку стаяў, у якім месцы гара расступілася. А цяпер я састарэў, цяжка мне па гарах хадзіць, дык няхай твае ногі стануць маімі, Мацей...

Стась слухаў легенду, якую з веку ў век распавядалі бацькі сынам і дзяды ўнукам у Каранях і Багушах, якія мелі ў гэтым жыцці адзін лес і адзін лёс, і ніякавата лавіў сябе на тым, што зайздросціць малому Ма­цею. Не таму, што жыццё хлапчука толькі пачынаецца, а ягонае напалову пражыта. Стась не хацеў бы пражываць жыццё нанова, зноў упірацца, каб заняць у ім сваё месца, сваю нішу, і каб аднойчы зразумець... не, не зразу­мець, адчуць, бо зразумець гэта нельга, што нічога, апроч месца і нішы, не займеў. Ён зайздросціў малому Мацею якраз праз тое, што адчувае гэты хлопчык, слухаючы гэтую легенду, і будзе адчуваць, бегаючы па Крывой гары ў пошуках чароўнага свістка, і што адчуе тады, калі страціць надзею яго знайсці, і тады, калі яму адкрыецца, што так ён да скону і не ўведае, што ж будзе, калі свіснуць у свісток тры разы... “Але нешта ж будзе, нешта ж павінна быць, - думаў Стась, гледзячы, як па-рознаму ўсміхаюцца, слухаючы казку, Ганя з Палутай. - Калі не тут, дык там, але што, што?..”

- А раскажы пра Маргера, - папрасіў малы Мацей, калі стары Мацей скончыў расказваць пра чароўны свісток. - Як ён біўся з крыжакамі ў Піленах, як крыжакі прабілі сцены і ўварваліся ў замак і як ён забіў сябе і жонку, каб не здацца ў палон, бо сапраўдныя беларусы не здаюцца!

У легендзе, якую чуў пра Маргера ў дзяцінстве Стась, пра беларусаў не было ні слова. Ні пра сапраўдных, ні пра падробных - ні пра якіх. Але вось яны ў легендзе з’явіліся - і ўжо з яе не знікнуць. Калі нават знікнуць з жыцця. Бо што жыццё? Легенда. Казка, расказаная Богам.

“Гэта ты хораша сказаў, - пачуўся яму ад лесу голас дзеда Яся. - Нечаму ўсё ж навучыўся. Скажы Мацею, што перадаў я ягоны ліст. Не дараваў яму Бог, як Палута ні прасіла. Паклікаў Вяргіню: “Даруеш”? Яна сказала, што не. І Бог падумаў, як яна. Бо з Вяргіняй сталася зло, якога Мацей хацеў для яе”.

- Паехалі мы, - абняў Стась Мацея. - Не хацелася б самоціць цябе на развітанне, але грэх твой...

- Ды ведаю, - махнуў рукой Мацей. - Палута сказала. Таму й паміраць раздумаў. Чаго мне ў пекла?

Стасю ўздыхнулася з палёгкай .

- Ну, калі Палута сказала... І правільна, што ты паміраць раздумаў. Можа, пажывеш яшчэ, дык выкупіш... Во хоць бы праз сына. Не ў кожнага такі сын.