Сэрца на далонi (на белорусском языке) - Иван Шамякин

- Чуццё. Я ды каб не ведаў Савiча! Хе. Як аблупленага. Я нiколi не верыў, што ён шчыра служыць немцам. Ён заказаў у мяне касцюм. Я на прымерках пачаў "мацаць", чым жа ён дыша. Даверлiва расказаў яму пра зверствы гiтлераўцаў. А ён кажа: мы самi вiнаваты. I супраць партызан нешта сказаў. Хе, Савiч супраць партызан! Я падумаў тады: "Каго ты хочаш правесцi, доктар Савiч? Хе".

- Ну i гнiда! - кiнуў Шыковiч з агiдай.

Здраднiк уздрыгнуў, але тут жа натапырыўся, як певень, вiскнуў:

- Прашу не абражаць! Я чалавек...

- Якi ты чалавек! Ты горш вошы тыфуснай!..

- Кiрыла Васiльевiч! - дакорлiва пакiваў галавой Сербаноўскi.

- Калi да мяне будуць вось так, я не скажу больш нi слова. - I Дымар надзьмуўся, ужо з iнакшым выразам адвесiўшы скiвiцу.

Шыковiч толькi цяпер убачыў, што ўсе зубы ў яго ўстаўныя. Ад гэтага зрабiлася так брыдка, што Кiрыла баяўся, каб не званiтавала.

- Гэта вы засвоiлi, - сказаў Сербаноўскi, набiраючы нумар тэлефона. - Ало. Швагерава да мяне. - Паклаўшы слухаўку, паўтарыў: - Свае правы вы засвоiлi, i сказаў Шыковiчу: - Аднойчы, калi ён вывеў мяне з цярпення вось так, як вас, i я павысiў голас, ведаеце, што сказаў гэты "законнiк"? "Можа, ударыць хочаце? Ага, баiцеся! Не той час". Нiколi, нi ў якi час, я не стаў бы пэцкаць рукi аб вас, Дымар. Брыдка.

Шыковiч спытаў ужо амаль спакойна?

- Усё ж цiкава, што вас прымусiла прадаваць людзей фашыстам? Лепшых людзей.

Дымар заплюшчыў адно вока, быццам крыўляўся, як блазен, i не адказваў.

- Раскажыце, як вы сталi Беразоўскiм, - загадаў маёр.

Здраднiк заплюшчыў другое вока i звесiў сiвую галаву на грудзi.

Расказаў сам Сербаноўскi:

- Вам гэта павiнна быць цiкава, Кiрыла Васiльевiч. Знiшчыўшы дакументы на Дымара, ён сiмуляваў прыступ эпiлепсii. Упаў на вулiцы ўвечары. У Куйбышаве гэта было. Так, Дымар? Натуральна, трапiў у бальнiцу. Апрытомнеў - цап-мац, пуста ў кiшэнях. Усё нiбыта вычысцiлi: дакументы, грошы, гадзiннiк. Прозвiшча? Беразоўскi, Сяргей Пятровiч. Па даведцы з бальнiцы атрымаў новы пашпарт. Хутка асталяваўся ў Вольску. Лепшым краўцом лiчыўся ў рабочых цэментавых заводаў.

Дымар на мiг падняў галаву, i дзiўная ўсмешка скрывiла яго бяскроўныя вусны.

У пакой, атрымаўшы дазвол, увайшоў каранасты барадач у ватоўцы, у высокiх юхтовых ботах. Постаць яго, хада, рукi выдавалi чалавека фiзiчнай працы. Можа, таму недарэчнымi i непатрэбнымi здавалiся акуляры на яго барадатым шырокiм твары.

Шыковiч угледзеў, з якой нянавiсцю зiрнуў на дзябёлага барадача мiзэрненькi Дымар.

Швагераў - былы следчы палiцыi - прывiтаўся i дысцыплiнавана пачакаў каля парога, пакуль Сербаноўскi не паказаў яму, куды сядаць.

- Ну, чым вы займаецеся? - спытаў маёр.

- Аглядаю горад. Якi горад вырас! Якi горад! - i ўздыхнуў на поўныя грудзi не то ад захаплення, не то шкадуючы, што горад збудаваны без яго.

- Горад - песня, - згадзiўся Сербаноўскi.

- Песня?! Гэта вы добра сказалi. - Швагераў, не здымаючы акуляраў, выцер чыстай хусцiнкай вочы.

- Скажыце, Швагераў, што даносiў вам Дымар пра Кузьму Кляшча?

Падследчы насцярожана павярнуў галаву да сведкi. Швагераў задумаўся.

- Я вам напомню. Пра таго хлопца, якi пакараў Лучынскага.

- Ах, пра Яраша?

- Скажыце, адкуль вы ведаеце яго сапраўднае прозвiшча?

- Пасля таго здарэння хутка ўстанавiлi, што нiякi ён не Клешч, а студэнт медтэхнiкума Яраш. Уся палiцыя была паднята на ногi, каб знайсцi яго.

- Хочаце ведаць, у каго ён хаваўся? У доктара Савiча.

Кашлатыя бровы Швагерава варухнулiся ад здзiўлення. А Дымар каўзануўся на крэсле i праскрыпеў:

- Пра Кляшча я нiкому слова не сказаў.

Швагераў пакiваў галавою:

- Мне пра Яраша ён не гаварыў.

- Швагераў, я не хачу вам лiшнi раз напамiнаць, што значыць для вас шчырасць i сумленнасць.

- Таварыш маёр! За сваю вiну я пятнаццаць год меў. Нядаўна пачаў жыць нанова. Адчуў сябе чалавекам. Вы чыталi мае характарыстыкi... Дык няўжо вы думаеце, што я буду цяпер выблытваць гэтага... павука?

- Сам ты павук! - злосна агрызнуўся Дымар.

- Быў, - спакойна згадзiўся Швагераў. - Але цяпер стаў чалавекам.

- Вы ведалi, - Сербаноўскi глянуў у паперы, - Лотке? Механiк у пажарнай быў перад здарэннем з Лучынскiм.

- Лотке? - Швагераў хмыкнуў. - Якiх толькi прозвiшчаў у яго не было. Гэта Ганс Крафт. Каланiст з Украiны. Шпiён.

- Агент СД?

- Безумоўна.

- Дымар быў знаёмы з Крафтам?

- Не, не быў! Не ведаю нiякага Крафта! - паспяшаўся адмовiцца стары правакатар.

- А па-мойму, быў, - сказаў Швагераў. - Нешта мне прыпамiнаецца, што, калi ты шыў мне касцюм, Крафт таксама прыйшоў на прымерку. Тады ён быў у форме чыгуначнiка.

- Мала каму я шыў! Усiх...

- Ясна! - перапынiў Сербаноўскi. - А цяпер паўтарыце коратка свае паказаннi па справе Савiча.

Швагераў зразумеў, што паўтарыць трэба для гэтага, другога, незнаёмага яму чалавека ў цывiльным, i павярнуўся да Шыковiча, пачаў расказваць яму:

- Ну, Савiча мы лiчылi надзейным. Вядома, для "новага парадку". Многiя дзеячы выклiкалi падазрэнне. Ён - не. I раптам яго запiска, - кiўнуў на Дымара, потым на стол, - тая, што ў справе. Я ведаў яго манеру, - зноў кiўнуў на свайго былога сябра. - Там, дзе няпэўна, ён гаварыў вусна, дзе пэўна, заўсёды пiсаў, каб пакiнуць дакуменцiк, вiдаць.

- Хлусiш! - праскрыпеў Дымар.

- Навошта ж мне хлусiць? Я нават разгубiўся. Прызнаюся, было жаданне самому злавiць такога сама, як доктар Савiч. Падзяка, грошы, кар'ера, няхай яны спрахнуць... Мы ж там адзiн аднаму не верылi, адзiн аднаго хавалiся, каб перахiтраваць, вырвацца ўперад. Але пабаяўся я сам... Вялiкая адказнасць. Куды мне! Начальнiку сказаў. Той, помню, таксама разгубiўся. Калi, кажа, Савiч з iмi, з нашымi, значыцца, з партызанамi, нiкому, кажа, з нас не будзе веры ад СД. Уцячэ Савiч - труба будзе нам. Узяць яго без доказаў - таксама не лягчэй. Адным словам, ламаў галаву начальнiк. Мне нiчога не даручыў, хоць справай з медыкаментамi займаўся я. Але мы яшчэ раней дамовiлiся весцi яе, як звычайную крымiнальную. Гэта, ведаеце, куды прасцей: крымiнальнымi справамi менш цiкавiлiся. Хто з iх данёс у гестапа, - ён, - зноў кiвок у бок Дымара, - цi начальнiк палiцыi - гэтага я не ведаю.

- Сам ты!.. Сам данёс! - раптам закрычаў Дымар. -А цяпер хочаш звалiць на мяне? Хочаш быць чысценькiм? Не выйдзе!

- Не, я не чысценькi. Але я ў сорак чацвёртым прыйшоў з лесу. Вось я, судзiце. А ты дзе быў? Не я пачаў шпiёнiць за Савiчам. Я наогул нi за кiм не шпiёнiў. Я вёў справы як следчы.

- Па сутнасцi, - заўважыў Сербаноўскi.

Швагераў зноў павярнуўся да Шыковiча.

- Натуральна, што Савiчам занялося само гестапа. Не паспелi мы агледзецца, як усё здарылася... Пасля я даведаўся, што ў дзень налёту i смерцi доктара гестапа стала вядома, што ў яго хаваецца прадстаўнiк партызанскага штаба. Ад каго, якiм чынам яны даведалiся пра гэта, нiхто мне не сказаў. Але, безумоўна, гэта паскорыла развязку. У палiцыi казалi, што Савiч адстрэльваўся. Сапраўды, былi забiты два гестапаўцы i тры цi чатыры ранены. Забiлi Савiча цi сам застрэлiўся - пра гэта маўчалi. Хто мог разявiць рот, калi афiцыйна было аб'яўлена, што доктара забiлi партызаны? Пасля нашаму начальнiку расказаў п'яны ад'ютант фельдкаменданта лейтэнант Крэйман, што ў часе аперацыi "Доктар" - яны назвалi гэта цэлай аперацыяй - машыны гестапа былi абстраляны з суседняга саду з аўтаматаў. Вiдаць, тады i былi забiты i ранены гестапаўцы. Мяркую, што гэта i навяло iх на думку аб'явiць, што Савiч забiты партызанамi. Вы пыталiся, навошта трэба была акупантам такая правакацыя? Я так думаю: баялiся прыкладу. Калi агласiць, што шасцiдзесяцiгадовы доктар, кiраўнiк аддзела гарадской управы, вёў актыўную барацьбу, як бы гэта ўзняло дух падпольшчыкаў i ўсiх патрыётаў. А так, наадварот, магло дэмаралiзаваць тых, хто быў звязаны з Савiчам. Па гэтай справе я ведаю яшчэ, што лекар iнфекцыйнай бальнiцы Акулава...

- Вакулава, - паправiў Шыковiч.

- Мне добра помнiцца, што начальнiк сказаў - Акулава. А можа, i не так... Столькi прамiнула год! Дык вось гэтая жанчына ў калiдоры гестапа, па дарозе на допыт цi з допыту, спрабавала вырваць у канваiра аўтамат. Вядома, была застрэлена на месцы. Мабыць, гэтага яна i хацела. Такi выпадак быў не адзiны. Скатаваныя людзi кiдалiся на аўтаматы.

- Швагераў, чаму ў вашых паказаннях на працэсе пра Савiча нiчога не сказана?

- Нi следчы, нi суддзi, пэўна, не надалi запiсцы ўвагi i не нацiскалi на гэты факт. А каму, грамадзянiн начальнiк, хацелася браць на сябе лiшнюю справу? Каб атрымаць "вышку"? Ваенны час. Ваенны трыбунал. Маё шчасце, што я сам з'явiўся.

Шыковiч спытаў пра другiя групы, пра правалы - хто вiнаваты, хто выдаў? Дымар маўчаў. Швагераў адказваў ахвотна i, здавалася, шчыра, але не без хiтрасцi: стараючыся так падаць усё, каб нiдзе не ўблытаць сябе. А вядома, што "палiцыя агульнага парадку" крымiнальнымi злачынствамi займалася мiж iншым i ў большасцi выпадкаў забойцаў, рабаўнiкоў, зладзеяў рабiла правакатарамi, агентамi; галоўная дзейнасць палiцыi, у тым лiку i следчага аддзела, была скiравана на выкрыццё савецкiх патрыётаў, на дапамогу гестапа i СД. Таму былы следчы з надзвычайнай асцярожнасцю абыходзiў небяспечныя мясцiны. Але Шыковiч i Сербаноўскi ведалi значна больш, чым думалася Швагераву; мелi магчымасць супаставiць факты, параўнаць яго паказаннi з iншымi крынiцамi. Што-нiшто ён усё-такi праяснiў i ўдакладнiў. Раскрыў, напрыклад, структуру i метады шпiянажу, даўшы Кiрылу новы матэрыял для кнiгi. Калi нарэшце арыштаванага адвялi, а сведка пайшоў чакаць вырашэння свайго лёсу: застанецца ён толькi сведкам цi сядзе на лаву побач з агентам, Сербаноўскi сказаў: