Млечны Шлях (на белорусском языке) - Кузьма Черный

- Куды? Чаго? Як гэта?!

Ён падняўся зноў на ганак, i ўсiм стала ясна: не ўстанавiлася памiж iмi згода, i вялiкае недавер'е жыло i не зменшвалася. Самы старэйшы раптам уздыхнуў i штосьцi як бы прашаптаў сам сабе.

- А памагчы таму хаваць, - сказаў ён мацней.

- Я кончуся з холаду ў гэтым пiнжаку, - сказаў той, лёгка адзеты.

Ён шпарка рушыў у хату. I ўсе за iм. Таўсматы сеў на лаву. Усе ж астатнiя сцiснулiся пры печы, у якой яшчэ датляваў жар. У момант цяпло размарыла iх. Дрымота агарнула iх усiх трох. Усе яны нейк адразу тут жа ляглi на падлогу i сцiшылiся. Яны спалi. Але ў неспакоi. Колькi яны паспалi, хвiлiн можа дзесяць, не больш, а раз-поразу то той, то другi ўсхватваўся, паднiмаў галаву, акiдаў цяжкiмi вачыма хату i зноў кiдаўся на падлогу i спаў. Тоўсты таксама спаў, седзячы на лаве. Два тутэйшыя мужчыны тым часам унеслi з сянец труну, паклалi ў яе нябожчыцу i паставiлi труну з нябожчыцай на той самы тапчан. Той, што рабiў труну, выйшаў у сенцы i зноў з'явiўся ў дзвярах з рыдлёўкаю ў руках. Ён быў пануры, але вочы яго, здавалася, лiлi святло на твар.

- Цяпер пайду капаць, - сказаў ён.

- Добра было б каб удвух, - адказаў другi. - Але як я тут пакiну.

Раптам моцны кашаль перарваў не толькi гаворку, але можа нават i думкi гэтых людзей. На падлозе нехта з тых трох так кашляў, быццам бы грудзi яго разрывалiся. З хрыпам i свiстам кашляў ён i адкашляўшыся ўстаў. Гэта быў той самы старэйшы з чатырох. Абыякавасцi i холаду цяпер на яго твары не было. Была пакута i смутак. Цяпер ён здаваўся гарбаты, быў ускудлычаны, чырванатвары i з прыгнутымi ў каленях нагамi. Так ён стаяў, пагойдваючыся на нагах, у поўным маўчаннi гэтай нейкай нешчаслiвай хаты i прахрыпеў, усё з тым жа сваiм жудасным акцэнтам i вымоваю:

- Пачакаем дня, каб капаць i хаваць. Цяпер ноч. Нашто так спяшацца?

Вельмi можа быць, што той, з адкiнутымi назад валасамi, узрадаваўся гэтаму нечаканаму голасу, хоць i хрыпатаму, хоць i страшнаму. Усё ж гэта быў чалавечы голас. З нейкай раптоўнай жвавасцю, як бы ўхапiўшыся за прычыну, каб перад кiм паспавядацца, той, з адкiнутымi валасамi, сказаў:

- Галубок ты мой. Яна ўжо чацвёрты дзень ляжыць непахаваная. Пакуль мы дасталi дошак на труну, пакуль цвiкi з iх без начыння падаставалi, пакуль пiлу знайшлi на пажарышчы за лесам.

- А хто гэта памерлая?

- Гэта мая дачка.

- А жывая?

- I жывая мая дачка.

- Ну добра. Хадзем капаць.

- I я пайду, - пачуўся тут голас, i з падлогi падняўся самы маладзейшы, што быў у чырвонаармейскай адзежы.

Бацька нябожчыцы яшчэ пажвавеў. Нейкiя новыя рысы пачалi ажываць на яго твары.

- Што вы за людзi? - ужо новым тонам сказаў ён.

Тыя маўчалi.

- Ну, ты немец, я чую з твае гаворкi, - ткнуў ён рукой у грудзi таго, што нядаўна кашляў. - А ты хто? Адкуль ты?

- Я можа пасля скажу.

- Ну добра, - адразу апанураў чалавек. - Я i забыўся, што чалавеку страшна паказваць сваю душу перад чалавекам.

У тоне гэтых яго слоў многа было горычы i кплiвага запалу.

- Ну, хто пойдзе, дык хадзем. Рыдлёўкi якраз ёсць. У сенцах возьмем.

- I я пайду, - сказаў таўсматы i падняўся з лавы. Ён штурхануў таго ў лёгкiм пiнжаку. Ён спаў моцным сном. Штуршок яго пабудзiў, i ён сеў.

- Трэба ж каму тут астацца, - сказаў бацька нябожчыцы. - Ты астанься (гэта да таго, што рабiў труну). А я завяду людзей на месца.

- I я астануся тут, - сказаў той, што яшчэ сядзеў па падлозе.

- Добра, аставайся.

I той, як сядзеў, адразу зноў лёг, закiнуўшы пад галаву рукi.

I ўсе выйшлi, апроч яго i таго, што рабiў труну. Свечка аплыла i знiзiлася, i цямней стала ў хаце. Гануся стала на ранейшае месца бацькi i так моўчкi стаяла над нябожчыцай. Той, што рабiў труну, стаяў поплеч яе. А той, што ляжаў на падлозе, сеў, дастаў з кiшэнi кавалачак паперы, навыцярушваў з другой кiшэнi пацёртага лiсця, зрабiў папяросу, устаў, прыкурыў з свечкi i зноў сеў на ранейшае месца на падлозе. Вiдаць, што гэта ён курыў не тытунь. Пах дыму быў не тытунёвы. Пайшлi хвiлiны за хвiлiнай. Ён дакурыў папяросу, устаў, падышоў да печы i ўкiнуў у яе недакурак. Абуткам сваiм ён моцна грукаў па зямлi. Гануся азiрнулася на яго, i вочы iх спаткалiся. Ён тады сеў на лаву i зноў пачаў скручваць папяросу. Гануся стаяла на сваiм месцы, але яшчэ раз на яго азiрнулася. Вiдаць, што яе паглыбленасць у самую сябе была парушана. Падышоўшы зноў да свечкi, каб прыкурыць, ён зазiрнуў у твар спачатку Ганусi, пасля чалавеку i як бы ўкрадкам запытаў:

- Што гэта тут за месца? Як называецца? Я тут не быў раней.

Чалавек маўчаў, а Гануся павярнулася да яго. Змена адбылася на яе твары. Гэта было вельмi падобна да таго, як раптам бацька яе пажвавеў быў, калi ў яго знайшлася прычына выказаць сваё чалавеку. Быццам Гануся на момант адарвалася ад забыцця.

- Тут Магiлеўская вобласць, - сказала яна.

- Ведаю. А раён?

Яна сказала i раён.

- А гэты кут?

- Хата, дзе радзiўся мой бацька. А вёска за ляском. Спалена. Адны асмалкi.

- А тут праходзiць шаша, што памiж Масквой i Варшавай?

- Недалёка.

- Ага. То вы можа чулi такi маёнтак Бранчычы?

- Не, я не чула.

- Ага. Ну, добра.

- А хiба тут былi маёнткi?

- Ну то саўгас можа быў. Проста назва Бранчычы.

Быццам бы на тое, каб хутчэй спынiць гэтую сваю ж гаворку, ён вельмi шпарка перасеў з лавы на падлогу i неўзабаве лёг i заплюшчыў вочы. Жвавасць сышла з Ганусiнага твару, але яшчэ нейкi час успышкi яе ажывалi.

I ў гэтыя моманты яна вельмi была падобна да свайго бацькi. Той жа, што стаяў поплеч яе, за гэты час нават i не паварушыўся, быццам нiчога не чуў, цi не цiкавiўся нiчым, або i не разумеў нiчога. Ноч цягнулася далей. Святло ў хаце яшчэ больш меркла. Вiдаць стала, што на небе ўзышлi зоры. Яны стаялi ў акне густа, i нават заўважалася, што цёмнае неба стаiць на мяжы з сiнiм колерам.

Раптам той шпарка падняўся з падлогi i падышоў да маўклiвага чалавека, што так пiльна стаяў над нябожчыцай.

- А вы не ведаеце Бранчыч? На самай шашы. Адсюль павiнна быць недалёка. Дзе гэта, i ў якi бок? А Божа мой, Божа. Калi ведаеце - выведзiце на дарогу.

Гэтыя словы, тонам просьбы i адчаю, ён сказаў як у пустынi. Той, да каго ён казаў, нават i не паварушыўся.

- Што вы маўчыце?! Вам цяжка слова сказаць?

Той раптам схiлiў галаву i перахрысцiўся па-каталiцку, пяцьма пальцамi.

- Ён молiцца, не чапайце яго, - сказала Гануся.

Гэты, у лёгкiм пiнжаку, таксама схiлiў галаву i перахрысцiўся па-каталiцку. Пры гэтым у яго была нейкая заўзятасць, як бы ён гэта сумысля, каб яго бачылi. Гануся паглядзела на яго, i на яе твары нiчога не адлюстравалася. Тады ён цiха запытаў Ганусю:

- А вы як жагнаецеся? Трыма цi пяцьма пальцамi?

Можна было ўлавiць у яго голасе такiя ноты, што як быццам бы ён надаваў гэтаму пытанню нейкае адмысловае значэнне.

- Я i не жагнаюся i не хрышчуся, - адказала яна, i як бы з нотамi нездавальнення, што ёй не даюць стаяць i маўчаць. Колькi ў ёй было ў гэты момант сталасцi! I адказ яе быў не так сабе. А можа гэта яна штосьцi зразумела ў яго запытаннi i трапна адказала яму. Нездаволены, ён цiхом падаўся на ранейшае месца i лёг на глiняную падлогу гэтай хаты. Панавала вялiкае маўчанне. Нябожчыца ляжала ў труне, i двое стаялi над ею. Тым часам загрукалi на ганку i сенечнымi дзвярыма. Вярнулiся далакопы. Усе яны як ёсць увайшлi ў хату. I ў ва ўсiх iх адбылася нейкая змена. Нейкая адна, ужо агульная iм усiм рыса з'явiлася ў iх. Гэта была не тое што якая заклапочанасць цi ўзбуджанасць. Але можа i гэтага былi некаторыя адзнакi. Самае ж важнае, што было ў iх, гэта як бы iх агульнае дачыненне да адной справы. Гэта яднала iх. Цяпер яны былi ўжо быццам нейкiя змоўшчыкi. Не ведаючы адзiн аднаго, яны ў невядомым iм месцы нядаўна выкапалi магiлу невядомай iм асобе. Капалi разам, пад зорным небам, уночы, перамагаючы свае пакуты. Вельмi можа быць, што тут кожным з iх кiравала залежнасць аднаго ад усiх. Напэўна так было. Нiхто не хацеў, не мог i баяўся быць чым-небудзь непадобным да iншых у час гэтага, можа нават i страшнага, iх спаткання. Што было б, каб хто з iх заявiў, што ён не хоча рабiць таго, што робяць iншыя? Кампанiя ж iх i так ледзьве трымалася гнiлымi абручамi. Праўда, адзiн з iх ляжаў цяпер на падлозе, але невядома яшчэ, што пра яго думалi. I хто ведае, можа яму што-небудзь ужо рыхтавалi. Але i не толькi гэта было ў iх усiх. Тут магло быць яшчэ i пачуццё хоць якой змены iх стану. Галоднае бадзянне на холадзе, i раптам - нейкi занятак, справа, а можа i апаражненне цёплай хаты ад мёртвага чалавека. Мёртваму нiчога не трэба. Жывому патрэбен цёплы прытулак. Уцягненыя ў нейкую дзейнасць, тоячы кожны ў сабе сваё, усе ўвайшлi ў хату i сталi пасярод яе.

Бацька нябожчыцы парушыў цiшыню моцным голасам.

- Гануся, - сказаў ён, - развiтайся з ею.

Адразу ён падышоў да Ганусi i абняў яе адной рукой за плечы. Абое поплеч, яны падышлi да труны i ўкленчылi перад ею. Ён дакрануўся лбом да белай, як паркаль, рукi нябожчыцы i пацалаваў руку. Пасля пацалаваў у нябожчыцы пантоплi на нагах i лоб. Пасля стаяў i глядзеў, як Гануся цалуе ў нябожчыцы твар i рукавы кофтачкi. Пасля ён i той, што рабiў труну, узялi века i зачынiлi труну. Раптам ён прыадчынiў века i зiрнуў яшчэ раз на нябожчыцу. Зiрнула i Гануся. Зiрнуў i той, што рабiў труну. А пасля гэтага зачынiлi ўжо навек. I пачалi браць труну, каб несцi. Нейк разам усе схлупiлiся i перашкаджалi адзiн аднаму. Труну ўзялi ўшасцёх. Першая пара iшла: немец, самы старэйшы, i з iм таўсматы ў кажуху. Сярэдзiну труны ўзяла пара: самы маладзейшы i той, што рабiў труну. Труну пачалi паднiмаць ужо, як раптам узварушыўся той у летнiм пiнжаку, што ўсё спаў на падлозе. Нейк сагнуўшыся, як бы ў яго гарэла ўсё ўсярэдзiне, ён падбег да ўсiх, i сонны, i збянтэжаны, i паглыблены сам у сябе, чамусьцi пачаў браць труну там, дзе ўжо трымаў яе той, што i зрабiў яе. Убачыўшы каля сябе соннага памагатага, ён саступiў яму месца i сам разам з бацькам нябожчыцы ўзяў труну ў галавах. Апроч Ганусi, больш тут людзей ужо не было. Гануся i пайшла адна за труною. Калi сыходзiлi з ганка, Гануся азiрнулася была, каб зачынiць сенцы, але не зачынiла. У сенцах, так як i ў хаце, было пуста i гола. Ганак быў нiзкi, на адну ступеню. Сышлi з труною з яго лёгка. Ноч стаяла ў самым сваiм разгары. Яна была ясная. Поўны месяц стаяў высока, i ў гэтай частцы неба не было зор. Мароз без ветру, i цiшыня. Прымерзлая зямля шарэлася далёка ў гэтым спакоi яснай ночы. Голыя дрэвы здавалiся чорныя i вельмi высокiя. З труною прайшлi двор i штосьцi падобнае да саду з рэдкiх дрэваў. Прайшлi полем i апынулiся на ўзлессi. Лес быў невысокi, або малады, або каржакаваты. З яго тхнула спакойным пахам смалы i кары. Адсюль вiдна была апусцелая хата. Не так чорны яе сiлуэт, як асветленае акно. Свечка асталася гарэць у ёй. Акно ледзь свяцiлася. Свечка ўжо мусiць канала. Дол быў выкапан тут жа, на самым узлессi, каля вялiкiх трох дрэваў. На горб выкiнутай зямлi i паставiлi труну. Месячная вiдната была i ў лесе памiж дрэў. I маўчанне было вялiкае. Той, што рабiў труну, шпарка адышоўся некуды ўбок, i вiдно было, што ён прыгнуўся i шукае чагосьцi на зямлi. Неўзабаве ён вярнуўся з скруткам вяроўкi i распусцiў яго. Можна сказаць, што з гэтага моманту ён пачаў тут распараджацца. Ён сказаў, калi i як прыўзняць труну, каб працягнуць пад яе дзве столкi вяроўкi. Ён сказаў, калi i як пачынаць спускаць труну ў яму. Тут ляжала рыдлёўка недзе памiж дрэў. Той, што рабiў труну, пашукаў яе i знайшоў. Таксама, як i шукаючы вяроўку, ён прыгiнаўся i ўглядаўся ў зямлю. Было падобна, што можа гэта ён сам тут i пакiнуў быў i вяроўку i рыдлёўку. Ён i пачаў засыпаць магiлу. Усе стаялi. I вось тыя чатыры сталi гаварыць.