I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

Незанятыя дзяўчаты, пабраўшыся з сабой, заўзята, як-бы на зло хлопцам, вiхураць, круцяцца ў танцы. Хлопцаў не хапае, што ты сабе не рабi.

У хату найшло столькi, што не прайсьцi. Цьямна. Змрочна. Душна, як у лазьнi. Манькi ня вiдаць. Пайшла дахаты? Магчыма.

Абняўшы Дусю за талiю пад шубай, я стаю сьпiною на хату. Схiляюся ёй на грудзi, i яна гладзiць мяне па затылку, знывае ад пяшчоты, гледзячы на дзявочы карагод бяздумнымi, затуманенымi вачыма.

Ня вiдно было адкуль нахапiлася Манька i з нейкай бутэлькi плёснула газай у Дусiны вочы. I ўцякла. Добрая доля газы трапiла мне на сьпiну, што й выратавала Дусю. Калi мы прыйшлi дахаты, Пiлiп i Хiма ўжо спалi. Дуся нагрэла вады, нешта ўсыпала ў яе, прамыла вочы.

У пасьцелi, тулячыся, Дуся ў сьлязах пачала наракаць:

- Гэта ты, Юзiк, вiнаваты. Гэта твая вiна, Юзiк. Нашто ты чапаў яе, Юзiк?

Я, можна сказаць, цалкам занядбаў сваю хату - амаль ня жыву ў ёй. Часам па тры днi ўзапар ня бываю. А калi й бываю, дык толькi ўдзень, калi бацьку трэба дапамагчы. А так - жыву ў Пiлiпа. Нiдзе ня чуваць, каб у нашых ваколiцах заяўлялi пра сябе партызаны, i я карыстаюся гэтым зацiшшам - начую й днюю ў Дусi. I самыя нашыя вёскi, засыпаныя сьнегам, дрэмяць у сваiм зiмовым сьне. Адрэзаным ад сьвету, iм усё роўна, што дзеецца ў тым сьвеце. Яны жывуць сваiм, замкнутым у сабе, жыцьцём i ствараецца ўражаньне поўнага мiру. Я й карыстаю з гэтага мiру, а мiр для мяне - гэта Дуся. Пры ёй я ня думаю. Пры ёй у мяне няма нi мiнулага, нi будучынi, толькi тое, што цяпер, у дадзены момант, i гэта робiць мяне ўпяршыню чалавекам, свабодным ад цяжару думаць. У мяне няма iншага жаданьня, як толькi быць у Дусi. Я не магу перабыць без яе нават аднэй начы. Што-б нi рабiў я ўдзень, дзе-б я нi быў, ноч вядзе мяне да яе, як у цiхую, мiрную прыстань, дзе - я ведаю - знайду сабе заспакаеньне, дзе я праяўлюся чалавекам, адкiнуўшы ад сябе непатрэбны цяжар роздуму.

Пасьля начы мы ўдзень нi за вошта не бярэмся. Адольвае лянота i дрэмнасьць. Хiма ня змушае Дусю рабiць што-небудзь. Песьцiць яе, ашчаджае ейную далiкатную натуру. Часам, сьмяючыся, гаворыць: "Спрацаваную, Масеевiч ня будзе цябе любiць". Гэтак мы й не заўважаем у бязьдзельлi, як праходзiць кароткi зiмовы дзень i наступае вечар. А наступае вечар, мы ажываем, нам хочацца куды-небудзь з хаты. Хоць-бы i на тыя вячоркi. А то - для перамены iдзем да каго-небудзь з ейнай раднi, досыць шматлiкай у Мокрым. Цяпер мясаед, i нас ахвотна прыймаюць, частуюць, пытаюцца, калi-ж мы запросiм на наша вясельле. Заседзеўшыся, мы часам i начуем у Дусiнай раднi. Нас не адпушчаюць: позна ўжо i можна напароцца на бяду. Сьцеляць нам пасьцель, i мы радуемся такому душэўнаму прыйму. Сьпiмо. Яшчэ неяк i лепей у iншай хаце. Мы неразлучныя, нам здаецца, што ўжо ў нас няма iншага прызначэньня, як толькi быць разам. З нас дзiвяцца, што мы - як спараныя цi ачмурэлыя. Лiжамся, як кот з кошкай. Цi не на бяду якую, гавораць. Ужо ў абодвых Мокрых ведаюць, што Дуся зацяжарыла - жанчыны дазналiся па Дусiным аблiччы, гавораць - наелася ўжо.

У Дусi я заўважаю перамену: яна больш вяжыцца да мяне, утуляецца ў мяне, як-бы баiцца ўпусьцiць мяне. Гаворыць: "Хутка я ня дам табе i што ты тады будзеш рабiць? Пойдзеш да другой?" Сьмяючыся, дадае: "Калi ўжо табе так заманецца, я адпушчу цябе да якой-небудзь. Толькi не да Манькi. Але да каго-б ты не пайшоў, ты ўсё роўна прыйдзеш да мяне. Я цябе прываражыла. Прываражыла, Юзiк? Ты, ведаю, прыбяжыш да мяне, як цюцька. Як Юзiк. Ну, пагладзь у мяне жывот. Я ета люблю. Паглядзi, я ўжо цябе не саромлюся. Праўда, прыгожы ў мяне жывот? Яшчэ й невялiкi. Нiчога й ня вiдаць".

Горнецца да мяне, сваёй шчакой трэцца аб маю. А то навалiцца на маю грудзiну - слухае маё сэрца. Усё гэта ня можа не падабацца мне, i пад ейным узьдзеяньнем я станаўлюся непадобным да сябе чалавекам - куды лепшым, чымся я ёсьць на самай справе.

Але я пачаў усё болей i болей задумвацца, чым гэта ўсё скончыцца? Надыйдзе-ж час, калi я буду расплачвацца за ўсё гэта. I той час, вiдаць, не за гарамi. Я прадчуваю наблiжэньне яго. I тым ня менш, нiчога не раблю, нiчога ня думаю, нiчога не пляную. Зрэшты, а калi я што плянаваў. Я нiколi не плянаваў свайго жыцьця. Яно, маё жыцьцё, плянавалася, вызначалася ня мною, а нейкай iншай сiлай, я ўсё думаю - вышэйшай. У маiм жыцьцi, як я цяпер бачу, было заплянавана два вырашальных павароты. Адзiн з iх ужо адбыўся. Гэта - арышт. Гэта той паварот, што мусiў адбыцца. Ён быў прадвызначаны, быў нават неабходным. Ня было-б яго, ня было-б мяне. Арышт, турма, Калыма былi для мяне выратавальным паваротам. Я выдаў сябе шмат на iх, але яны збудавалi мяне, выратавалi мяне. Лёс паклапацiўся захаваць мяне. Ён ня кiнуў ў разьюшанае, ненасытнае жэрла вайны. Утрымаў мяне вонках яе, бярог. Было Кiмсьцi разьлiчана, што з вайны я ня выйшаў-бы. I мне было наканована турма, пакуты, праз якiя я й выратаваўся. I цяпер, выратаваны, я стаю перад новай пагрозай. Я стаю мiж кавадлам i молатам. Я зацёрты двумя сiламi i ў мяне засталося мала прастору для манэўраваньня памiж iмi. Гэтая прастора няспынна звужаецца i звужаецца. Я буду раздаўлены, калi ня выйду з гэтага прамежку. Я стаю ўласна перад другiм, фiнальным паваротам у маiм жыцьцi. Трэйцяга ўжо ня будзе. Той трэйцi - гэта ўжо не паварот, а зварот да пачатку.

Дуся не разумее гэтай наканаванасьцi, яна занадта шчасьлiвая для гэтага. Яна чакае часу, калi я ўвяду яе ў сваю хату. Яна просiць мяне справiць вясельле. Гэтага хочаць ейныя бацькi. Для яе самой яно няважнае. Ёй усё роўна дзе жыць, абы са мною. Яна нават саромiцца вясельля, як нейкага афiцыйнага акту. Яна кажа, што пасьля вясельля яна будзе ўжо сапраўды маёй жонкаю i гэта будзе няцiкава. Ёй падабаецца нашае незаконнае жыцьцё. Але яна хоча задаволiць просьбу бацькоў, якiя ёй усё дазвалялi, нiколi ня жуцiлi за сужыцьцё са мною. Яна ня можа не паслухацца iх. I мы паехалi з ейным бацькам на Гарбуньку ў Клiнцы прыдбаць для Дусi нешта з адзеньня, патрэбнага ёй на вясельле. У Клiнцах, прамысловым горадзе, ёсьць тавары, хоць iх можна дастаць толькi за натуру - сала, мяса, хлеб. Падарожжа ў Клiнцы было пасьпяховым. Туды i назад ехалi з начлегам у дарозе. Спалi з Дусяй на падлозе ў хатах, дзе нас пушчалi на ноч. Пiлiпу, старэйшаму чалавеку, слалi на лаўцы. Для Дусi мы знайшлi ў Клiнцах амаль усё патрэбнае ёй. Для мяне мы набылi касьцюм. Пiлiп нiчога для сябе не захацеў - зрэшты, ня было ўжо за што купляць. Да вясельля было ўжо ўсё гатова, але вясельля ўсё ня было. З розных прычынаў: неадпаведны час (я не змагу ўжо, прывёўшы Дусю ў хату, туляцца, як дасюль, мушу быць у хаце), а галоўнае ўсё-ж - мае бацькi ня хочаць Дусi. Наўзьверх усяго - мо давядзецца выбiрацца куды, дык навошта тады важджацца, тлумачыць мне бацька. "Пачакай трохi", - радзiць ён мне.

Дуся не магла ня ведаць пра ўсе гэтыя абставiны i просiць мяне перабрацца да яе канчальна. "Будзеш у мяне жыць прымаком, - жартуе. - Прыму цябе".

I я жыву ў яе на палажэньнi прымака. Ня зусiм, канешне, так. Я бываю i ў сваёй хаце, i нават болей, як дасюль, лагоджу бацькоў, не хачу крыўдзiць iх, мне адданых i дзеля мяне гатовых пайсьцi на ўсё.

Бацька перастаў займацца сваiм рамяством - стругаць клёпкi на вёдры, на бочкi, на шайкi, ня шукае ў лесе клёну цi бярозы на палазы для саняў, ня точыць верацёнаў. Усiм гэтым ён займаўся кожную зiму, майстраваў, вазiў свой выраб на кiрмаш, прадаваў, каб зарабiць, дадаць нешта да таго, што прыдбаў ўлетку, каб стаць, як ён казаў, на ногi. Цяпер ён усё гэта занядбаў. Ягоны вярстак, вынесены з хаты ў канцы мiнулай зiмы, застаецца ляжаць пад павецяй. У хаце нi стружак, нi клёпак, нi палазоў, нi капылоў, нi абручоў, нi абрэзкаў. Бацька закiнуў усё гэта. Ляжыць на печы. Плюе, лежачы, у столь над сабою. Нават пра скацiну ня рупiцца. Мацi найбольш ходаецца. Па дровы ў лес нi разу за зiму мы з iм ня зьездзiлi. Палiм печ тымi, што назапасiлi восеняй. Ужо неяк пад канец зiмы надумаўся схадзiць у поле, паглядзець нашыя азiмыя - цi не адмерзла дзе што. Вяртаючыся, прыносiць знойдзены iм у полi вялiзны цюк, бацька здагадаўся - ськiнуты з самалёта. На нашым полi ня раз ськiдвалi лiстоўкi i нямецкiя i савецкiя самалёты - кожны свае. Развязваем цюк, а ў iм вялiкага памеру лiстоўкi на нямецкай мове. Iлюстраваныя: вiдны згарэлыя танкi, самалёты, бранявiкi, гарматы, iншая зброя i даўжэзныя калоны салдатаў пад канвоем. Я хачу зразумець, што пiшацца ў лiстоўках i не магу - зашмат незразумелых для мяне словаў i граматычных канструкцый, а слоўнiка ў мяне няма. Але чытаю i чытаю, па некалькi разоў адно i тое-ж - хачу дапяць. Разважаю: чаму для нас лiстоўкi панямецку? У нас-жа немцаў няма. Тады для каго гэтыя лiстоўкi? Ськiдалi лiстоўкi i савецкiя i нямецкiя самалёты, але толькi парасейску. Яны былi прызначаныя для нас. А гэтыя? Хто iх ськiнуў i для каго? Немцы для немцаў? Але-ж у нас няма немцаў. Доўга я прыкiдваў i так i гэтак i ўсё роўна ў мяне, недагадлiвага, нiчога ня выходзiла. Гледзячы на здымкi i рашчытваючы тэкст, я ня мог уцямiць, хто пераможца i хто пераможаны. Больш таго, на пачатку я нават ня ведаў, дзе гэта ўсё адбылося, аж пакуль, пры далейшым азнаямленьнi, не дазнаўся, што гэта-ж Сталiнград i што гэта савецкiя лiстоўкi, прызначаныя для нямецкiх салдатаў, што яшчэ ня склалi свае зброi, як тыя, пад Сталiнградам, якiх цяпер вядуць вось у палон i ззаду якiх курыць на полi бою разгромленая нямецкая машынэрыя. У лiстоўцы пададзеныя лiчбы: трыста тысячаў узята ў палон, гэтулькi i гэтулькi забiта, паранена, гэтулькi i гэтулькi зьнiшчана танкаў, бранявiкоў, гарматаў i г.д. i г.д. Карцiна жудасная, якой нельга ўзяць пад сумлеў. Я, нарэшце, зразумеў, што гэта перамога нашай армii, што немцы пацярпелi катастрофу, што iм нiколi болей не ачухацца. Я расказаў пра ўсё гэта бацьку. Бацька сам пачаў разглядаць лiстоўку - здымкi на ёй i, скончыўшы, сказаў, як падагульнiў: