Раманiст (на белорусском языке) - Жорж Сименон

Змiранасць прыйшла з узростам. Мне было амаль трыццаць, i Жыццё ўяўлялася мне гэтакай свецкай паненкаю, да якой я не смеў падступiцца з налёту. Вось чаму я прыйшоў аднойчы да Феяра, выдаўца большасцi маiх народных раманаў, i сказаў:

- Я вырашыў узняць планку.

- Як вас зразумець?

- Хачу пасля народных раманаў паспрабаваць раман паўлiтаратурны.

Гэты тэрмiн развесялiў яго, але ў той самы час i збянтэжыў:

- Што вы маеце на ўвазе пад "паўлiтаратураю"?

Блытаючыся, я паспрабаваў растлумачыць:

- Iснуе дзесяць, а то i дваццаць вiдаў лiтаратуры. Яны ўсё роўна як розныя аддзелы ўнiвермага. Iнакш кажучы, iснуюць толькi з маўклiвай дамовы памiж прадаўцом i пакупнiком. У кожнай з гэтых катэгорый свае правiлы, i парушаць iх забаронена з прычын камерцыйнай прыстойнасцi. Над усiм гэтым узвышаецца "чысты" раман, твор мастацтва, якi арыентуецца толькi на сябе самога i не падпарадкоўваецца анiякiм выдавецкiм правiлам. Пакуль я яшчэ не адчуваю сябе досыць сталым, каб падступiцца да яго. Раман, сапраўдны раман нельга напiсаць да сарака гадоў: ён вымагае сталасцi, а раней за сорак яе не дасягнуць. Аднак я лiчу сябе здатным адысцi ад некаторых шаблонаў i ствараць герояў, амаль падобных да жывых людзей, пры ўмове, што буду карыстацца апораю, каркасам, буду абапiрацца на павадыра, а такiм з'яўляецца дэтэктыў. I ад гэтай пары мне хацелася б пiсаць вам па дэтэктыве ў месяц.

- Чаму па адным у месяц?

- Бо паводле маiх разлiкаў гэтага вымагае мой бюджэт.

- А хто мне гарантуе, што вы зможаце вытрымаць такi тэмп?

- Вось вам шэсць раманаў, напiсаных за тры месяцы.

Феяр прачытаў iх i праз тыдзень сказаў:

- Я iх выдаю. - Аднак адразу ж дадаў: - Толькi мы iдзём да катастрофы.

- Чаму?

- Таму што, па-першае, вашы дэтэктывы - нiякiя не дэтэктывы. Яны не навуковыя. Вы не выконваеце правiлаў гульнi.

- Далей?

- Па-другое, у iх няма кахання, хоць бы ў той меры, у якой яно дапускаецца ў дэтэктывах.

- Што яшчэ?

- Па-трэцяе, у iх няма персанажаў вiдавочна сiмпатычных i вiдавочна антыпатычных. Вашыя раманы канчаюцца нi добра, нi дрэнна. Гэта катастрафiчна.

Усё гэта праўда. У свеце не знойдзеш дэтэктываў, зробленых горш за мае. I ўсё-такi Феяр iх выдаў, дагэтуль не разумею чаму. Напэўна, усё з тае ж прычыны: кiруючыся спачуваннем, якое ўратавала мяне ад выгнання з калежа, а пазней ад звальнення з газеты, дзе я працаваў рэпарцёрам. Разумееце, гэтыя раманы былi даволi нiзкай якасцi. Яны ўяўлялi сабою этап. У багатых на ўмоўнасцi рамках я спрабаваў прымусiць людзей жыць.

Вынiк быў вельмi сцiплы. I я прызнаюся вам у гэтым без падманнай сцiпласцi. Я тады ўсё яшчэ быў на ўзроўнi гам. Iграў, як пiянiст, гамы. I ўсё ж то тут то там мог паспрабаваць перастварыць атмасферу, характар.

Я напiсаў Феяру за вызначаны дамовамi тэрмiн цi то васемнаццаць, цi то дваццаць дэтэктываў. Яны былi перакладзеныя амаль на ўсе мовы, у тым лiку iдзiш, эсперанта i японскую. I, аднак, роўна праз паўтара гады пасля падпiсання нашай дамовы я прыйшоў да Феяра, якi так нiколi i не змог зразумець майго рашэння, i аб'явiў:

- З дэтэктывамi канчаю. Хопiць з мяне Мэгрэ.

Думаю, ён палiчыў мяне вар'ятам i ўжо ва ўсякiм разе параноiкам. Добры камерсант, ён нiяк не мог уцямiць, як можна рэзаць курыцу, што нясе залатыя яйкi. Але пасля ўсяго, што я вам ужо распавёў, пасля ўсiх маiх шчырых прызнанняў, вы, спадзяюся, разумееце мяне. Я адчуваў, верыў, што цяпер я досыць моцны, каб адмовiцца ад усiх шаблонаў, каб адкiнуць мылiцы, на якiя абапiраўся.

Я наблiзiўся да чалавека - чалавека аголенага, чалавека, якi стаiць твар у твар са сваiм лёсам, а ён, мяркую, сама галоўны рухавiк рамана.

Згадайце, што я вам казаў у самым пачатку пра мае iлюзii ў дванаццаць гадоў, пра пары ў шаснаццаць, пра самалюбiвыя памкненнi ў дваццаць. Мне хочацца, каб вы адчулi, што бывае прызванне, якому немагчыма не давярацца, хоць у гэтым няма анiякай нашай заслугi. Iснуе нейкi ўнутраны фактар, якому немагчыма супрацiўляцца, як нельга супрацiўляцца страсцi.

Гэтай страсцi мне вельмi хацелася б даць дакладнае вызначэнне, але, як бачыце, я няздольны гаварыць пра яе ў дакладных тэрмiнах, а магу толькi, выкарыстоўваючы ўспамiны, прымусiць вас адчуваць яе; дык вось, гэтая страсць называецца любоўю да чалавека, да ягонага Лёсу, да ягонай Велiчы i Нiкчэмнасцi, да жорсткага, бязмернага разрыву памiж ягонымi адмысловымi памкненнямi i мажлiвасцямi.

Калет казала мне:

- Навучыцеся распавядаць гiсторыю, а ўсё астатняе дадасца!

Дзесяць гадоў майго жыцця пайшло на тое, каб я сяк-так навучыўся расказваць гiсторыi хлопчыкам, краўчыхам, машынiсткам, брамнiцам. Але вось наспеў дзень, калi я, можа, заўчасна, палiчыў сябе здатным i на астатняе - i аб'явiў:

- Адгэтуль я буду пiсаць проста раманы.

Вядома, мне хацелася растлумачыць вам, што я разумею пад проста раманам цi, карацей, раманам. Але мне гэта цяжка перш за ўсё таму, што я дрэнна падрыхтаваны мець справу з iдэямi. Уявiце сабе, на працягу дваццацi гадоў усе мае намаганнi, усе памкненнi накiроўвалiся на тое, каб выкарыстаць толькi матэрыяльныя словы. Вось яшчэ адно вызначэнне, якое трэба было б дадаць i якое я не магу сфармуляваць. Калi хочаце, гэта словы, якiя маюць матэрыяльную вагу, словы, якiя маюць тры вымярэннi, як стол, дом, шклянка вады. Гэта здаецца простым, i, шчыра кажучы, у пачатку шляху мяне больш за ўсё ўражвала адсутнасць шчыльнасцi ў людзях i прадметах, якiя я апiсваў. Адсутнасць гэтае шчыльнасцi ўражвае мяне й дагэтуль - ва ўсiм, што пiшацца ў дваццаць гадоў.

Нехта, гаворачы пра жывапiс, заўважыў:

- Iдэальная, дасканалая карцiна - гэта тая, у якой можна выразаць у правым цi левым кутку кавалачак у дзесяць квадратных сантыметраў, i ён будзе ўяўляць сабою нешта цудоўнае.

Гэтыя словы праследавалi мяне ўжо тады, як я, невядомы - з прычыны шаснаццацi маiх псеўданiмаў i нягледзячы на iх, а таксама з-за штодзённага васьмiдзесяцiстаронкавага ўроку - пiсьменнiк, штодня дапускаў найцяжэйшыя памылкi i прамашкi ў адносiнах да мастацтва i добрага густу. Прымусiць жыць дрэва ў садзе насуперак трагедыi, што адбываецца побач... Надаць лiстам гэтага дрэва ўласцiвую iм важкасць... Здаецца, я знайшоў патрэбнае слова - важкасць. Важкасць аркуша паперы, шматка неба, якойсьцi рэчы, усiх тых рэчаў, якiя ў сама напружаныя моманты нашага жыцця набываюць патаемнае значэнне...

Важкасць электрычнага асвятлення, сонечнага промня, зеленаватага святла, якое льецца з-за аблокаў у марозны ранак, важкасць усяго, што вакол нас дажджу, вясны, гарачага сонца, сонечнага зайчыка на стале, ды цi ж мала чаго яшчэ... Важкасць рэчаў, цi, калi дазволiце выкарыстаць слова, якое з дзiўнай упартасцю круцiцца на языку, важкасць Жыцця.

Я не рашаюся гаварыць пра важкасць чалавека, а то ў мяне будзе адчуванне, што я спакушаю Бога. Не рашаюся гаварыць, але думаю, думаю ўвесь час, i мне хацелася б адным рухам вуснаў перадаць усё значэнне чалавечае тэмы, усю драматычнасць сутыкнення чалавека з жыццём.

Выбачайце. Я спрабаваў проста даць вызначэнне рамана, як я яго разумею, а дазволiў сабе заглыбiцца ў напышлiвыя словапляценнi. Аднак менавiта гэта i ёсць раман, а таксама многае iншае. Раман - гэта чалавек, чалавек аголены i чалавек адзеты, чалавек будзённы; часам гэта жорсткая драма, якая разыгрываецца памiж чалавекам аголеным i чалавекам адзетым, чалавекам вечным i чалавекам пэўнага адукацыйнага ўзроўню, пэўнае касты цi пэўнага гiстарычнага моманту, але перш за ўсё гэта драма Чалавека, якi змагаецца са сваiм лёсам.

Цi ж не праўда, пасля ўсяго, што я тут нагаварыў, не дужа лёгка прызнаць сябе раманiстам цi заявiць, што хочаш iм быць або стаць?

Разумееце цяпер маё параўнанне раманiста з богам-бацькам?

У шаснаццаць гадоў я аб'явiў сябрам:

- У трыццаць я напiшу свой першы раман!

У трыццаць я задаволiўся тым, што сказаў:

- Сваiм першым раманам я буду лiчыць той, якi напiшу ў сорак гадоў.

Ну а ў сорак... Цяпер мне сорак трэцi, i я ўсё адсоўваю назначаны тэрмiн, бо чым больш сталею, тым больш разумею ўсю пыхлiвасць сваiх намераў.

Першы раман? Можа, я напiшу яго ў пяцьдзесят, а можа, пазней, калi буду жывы; толькi дзеля гэтага мне i хочацца жыць, i толькi таму я зайздрошчу Гётэ, ягонай плённай старасцi. У яго быў час акрэслiць усю лiнiю i замкнуць круг. Паэт можа памерцi малады: у паэзii няма ўзросту, яна ўваходзiць у нас, калi мы яшчэ падлеткi, можа, нават калi яшчэ зусiм дзецi - ды што я кажу, яна звязаная з дзяцiнствам таямнiцаю... А раман - гэта цяжар, гэта сусвет, якi могуць трымаць толькi моцныя плечы.

Вы хочаце, каб я вам расказаў, як я пiшу раман? Вымушаны папярэдзiць, што гэта нi ў якiм разе нельга ўспрымаць як рэцэпт, бо ў кожнага аўтара свой метад, якi адпавядае ягонаму тэмпераменту цi, калi выкарыстоўваць слова, якое я не надта люблю, ягонаму натхненню. Скарыстаўшы выпадак, я хацеў бы абвергнуць адну легенду. У мяне часта высакамерна пытаюцца:

- Вы хутка пiшаце?

- Вельмi.

- Здаецца, за месяц раман?

- Не, за адзiнаццаць дзён*.

* Звычайны сiменонаўскi раман (накшталт "Порта ў тумане") - гэта найчасцей прыкладна 180 старонак такой кнiгi, якую вы цяпер чытаеце. Такiм чынам, пiсьменнiк у сталую сваю пару пiсаў прыблiзна 16 старонак у дзень. Калi ўлiчыць ягоную фенаменальную працаздольнасць, багатыя фантазiю i вопыт, характар i надзвычайную стылёвую простасць многiх раманаў, распрацаванасць абраных метадаў i выдатныя ўмовы жыцця, а таксама той факт, што з узростам Сiменон пiсаў раманы ўсё радзей (да чатырох на год), то ў гэтай, няхай сабе i неверагоднай, вынiковасцi няма нiчога фантастычнага. (Заўв. перакладнiка.)