Настаўнiк (на белорусском языке) - Владимир Шитик

З нашых грудзей вырваўся дружны ўздых захаплення i, напэўна, зайздрасцi. Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвалiся нават марыць уголас, калi збiралiся каля сваёй таполi.

- Цiшэй вы! - крыкнуў Сашка. Ён назваў экспедыцыю, зорку, ля якой яна пабывала, год, калi вярнулася на Зямлю. Напэўна, гэта былi цiкавыя звесткi. Але для мяне iх у той час быццам не iснавала. Я не мог адарваць вачэй ад маленькага касманаўта. Я ўявiў сябе на яго месцы, i ў грудзях зрабiлася горача.

Праз iмгненне я адчуў, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбораў, на экранах свецяцца чужыя зоркi, у тэлескоп, напэўна, можна ўбачыць i планеты гэтых зорак. А хлопчык нiбы нiчога гэтага не заўважае. Ён пазiрае некуды ўбок, i ўся яго фiгура выказвае пакорлiвую цярплiвасць. Можа, ён хворы?

Тым часам Сашка скончыў сваё выступленне. Ён зноў падышоў да стала настаўнiка, нацiснуў кнопку. Шторы папаўзлi ўверх. У клас хлынула вясёлае сонечнае святло.

- Ты больш нiчога не дабавiш, Саша? - спакойна, як заўсёды, калi мы, на яго думку, сказалi не ўсё, што павiнны былi сказаць, спытаў настаўнiк.

- Было мала часу, каб дакапацца ў архiве да далейшых падзей. Але ўпэўнены, што хлопчык, калi вырас, стаў славутым касманаўтам, лепшым за iншых. У яго ж такая практыка!

Мы чакалi, што настаўнiк зараз паставiць адзнаку i выклiча наступнага. Мы памылiлiся.

Настаўнiк нечакана папрасiў:

- Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямнiў клас.

На экране зноў з'явiлася рубка зоркалёта, штурман i хлопчык.

Нейкi час настаўнiк маўчаў. А калi загаварыў, у класе адразу стала цiха, аж да звону ў вушах.

- У той час, калi хлопчык пачаў помнiць сябе, - гаварыў настаўнiк, "Алтай" вяртаўся ў Сонечную сiстэму. Да дому заставалася шэсць незалежных гадоў. Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - нiбы музыка. Яны ж ужываюцца толькi ў прасторы, дзе вакол гараць незнаёмыя зоркi, iснуюць невядомыя планеты, дзе можна чакаць сустрэчы з чужымi цывiлiзацыямi. Усё гэта iснуе i для касманаўтаў. Але для iх акрамя гэтага яшчэ ёсць i час. Той самы, незалежны, у адной назве якога крыецца ўсё. Яго нельга нi паскорыць, нi замарудзiць. Ён такi, якi ёсць.

Гэта ведалi дарослыя. А хлопчыку тады было яшчэ ўсё роўна. Яму на караблi было цiкава ўсё: i як самi па сабе адчыняюцца дзверы, варта толькi падысцi да iх, i як робат-нянька ходзiць за iм следам, не даючы забрацца па лесвiцы ў машынную частку, i многае iншае. Хлопчык нарадзiўся на караблi. У яго было шмат цацак: яму iх рабiлi i дарослыя, i робат. Цацкi былi працягам карабельнага жыцця. Гэта былi маленькiя ракеты, усюдыходы, робаты i многае iншае, што, толькi большага памеру, знаходзiлася ў карыстаннi дарослых. Хлопчык не здзiўляўся. Ён лiчыў, што так i павiнна быць. Дарослыя большыя, таму ў iх i цацкi большыя. Ён толькi часам пытаўся, чаму дарослых на караблi многа, а ён заўсёды адзiн.

Нарэшце (а здарылася гэта пасля доўгай дыскусii дарослых, пра гэта хлопчык даведаўся значна пазней) яму паказалi фiльмы аб Зямлi.

У першы раз родная планета не ўразiла яго. Ён глядзеў спакойна, а пасля спытаў: "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркалёце быў такi куток, дзе раслi сапраўдныя дрэвы. Яму нiчога не тлумачылi, толькi фiльмаў больш не паказвалi.

А яму чамусьцi вельмi захацелася паглядзець хоць яшчэ адзiн такi фiльм. I аднойчы, падгаварыўшы робата, хлопчык пайшоў у бiблiятэку. Робату гэтага не забаранiлi, не ўвялi ў праграму, i ён хутка знайшоў нейкi фiльм, зняты на Зямлi.

Хлопчык зноў убачыў тое, што ён лiчыў вялiкiм дэндрарыем. "Для дарослых", - падумаў ён, уражаны памерамi. I тут жа схамянуўся: сярод дрэў iшоў такi ж хлопчык, як ён, а мо i яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дзiўна i чамусьцi выклiкала незразумелае жаданне некуды пабегчы. Хлопчык застаўся на месцы, ён ведаў, што адсюль можна пабегчы толькi ў дэндрарый. А гэтага яму не хацелася зараз. Ён упершыню падумаў, што дэндрарый - тая ж цацка, але для дарослых.

Пакуль ён так разважаў, дзяцей на экране пабольшала. Яны бегалi, скакалi, лавiлi адно аднаго. I смяялiся - гучна, весела, як нiхто не смяяўся на зоркалёце. Хлопчык перастаў глядзець на экран i сказаў робату: "Хачу да дзяцей". На караблi больш дзяцей не было, i робат павёў хлопчыка да бацькi.

Бацька ўважлiва выслухаў яго блытаны расказ пра фiльм, потым паклаў яму на галаву вялiкую i цёплую руку i неяк цераз сiлу сказаў: "Засталося шэсць незалежных гадоў. Тады..." Ён не растлумачыў, што будзе тады.

I хлопчык спытаў: "А калi будзе гэта тады?" Бацька моўчкi павёў яго ў каюту, паваражыў над электроннай машынай, i з яе выпаўзла белая стужка з мноствам чорненькiх рысачак. Бацька пакорпаўся ў сваiх кiшэнях, потым у шуфлядцы i нарэшце знайшоў маленькую палачку. Гэтай палачкай ён зрабiў на стужцы з першай рысачкi крыжык i аддаў яе сыну. "Кожны дзень, - пачаў быў ён, але ўспомнiўшы, што хлопчык не ўяўляе сабе дзень, паправiўся: - Кожны раз, як прагучыць вялiкая сiрэна, будзеш ставiць тут адзiн крыжык. Як паставiш усе, тады мы прыляцiм на Зямлю, i ты пойдзеш да дзяцей". Ён яшчэ раз пагладзiў сына па галаве i выйшаў.

А хлопчык пачаў разглядаць стужку. Ён хутка наставiў бы на ёй крыжыкаў i пабег бы на Зямлю ў вялiкi дэндрарый. Але бацька загадаў чакаць сiгналу сiрэны. Хлопчык ведаў, што старэйшых трэба слухацца. Ён толькi аднойчы паставiў лiшнi крыжык. Усе астатнiя разы рабiў, як казаў бацька, хаця ўрэшце яму ўжо надакучыла чакаць.

Рысачак заставалася так многа, што ён не мог iх нават пералiчыць i не верыў, што iх калiсьцi не стане. Рысачкi снiлiся яму, калi ён клаўся спаць. I, устаўшы, клiкаў робата i адпраўляўся ў бiблiятэку. Цяпер там быў толькi адзiн фiльм, той самы, што ён глядзеў некалi самавольна. Але iншага хлопчыку i не трэба было. Ён мог i гэты глядзець многа раз запар, кожны раз знаходзячы нешта новае, жаданае i цiкавае...

Настаўнiк змоўк. У блакiтным паўзмроку мы бачылi толькi яго постаць, высокую, шыракаплечую, i гордую галаву з пасiвелымi валасамi.

Маўчалi i мы, захопленыя расказам, здзiўленыя тым, што, аказваецца, наш настаўнiк ведае i гэтую не любiмую iм тэму. Нарэшце Мiшка парушыў цiшыню:

- Ён потым сустрэўся з дзецьмi?

Настаўнiк павярнуўся да экрана, i мы ўбачылi, як ён пакiваў галавой. Потым пачулi:

- Зоркалёт вярнуўся пазней. Была аварыя. А хлопчык... Ён тады ўжо вырас.

Нам стала шкада хлопчыка, якi нi разу не пагуляў са сваiмi равеснiкамi. Адзiн Сашка сказаў:

- Ну i што? Затое яму лягчэй было вярнуцца ў космас.

- Ён застаўся на Зямлi, - адказаў настаўнiк. I мне здалося, што яго голас задрыжаў. Але мне гэта, напэўна, толькi здалося. Праз момант настаўнiк дадаў: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудоўную, цудоўную Зямлю!

- А той хлопчык, - вырвалася ў мяне, - дзе ён зараз?

Фiранкi папаўзлi ўверх. Зноў стала светла. Настаўнiк стаяў за сталом, пазiраючы вышэй нашых галоў. I мне здалося... Мне здалося, што наш настаўнiк вельмi падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... i на самога хлопчыка...