Легендарныя апавяданні - Ганна Навасельцава

— Дык падаруй мне варты скон. Ты ж ніколі не пакідаў мяне.

— Я і цяпер цябе не пакіну. Адно, што я табе ўжо не патрэбны.

— Гэта твая адплата? За што?

— За ўсе забраныя табой жыцці. А як жа ты думаў? Вечна перамагаць і забіваць?

— Не, вечна змагацца, як і цяпер. Не баяцца. Не маліць. Годна сустракаць скон. Мне спадабалася гэта ў абаронцах твайго ўлюбёнага горада. Ды ты сам усё бачыў.

— Бачыў. Я ж быў усюды.

— Ды ў іх не было шанцу. Няшчасныя няўмекі. Што табе ў іх? Ты ж ніколі не быў жаласлівым?

— Не быў жаласлівым. І не буду. Да цябе.

— Не падманвайся. Ты ж такі самы, як і я.

І шмат казаў яшчэ. Хацеў слаўна памерці. Даказваў, што варты доўгай памяці. Немалой пашаны за справы свае. Высокага пачэснага кургана ў шырокім зялёным полі. Будзе табе курган. Не, зусім не высокі, не пачэсны. Зарасце ён хвоямі ў цёмных лясах. А табе векаваць пры ім ценем, палохаць ды здзіўляць, адно не пазбавіць жыцця анікога. І ўсё гэта я паспеў сказаць, перш чым з апошнім водбліскам сонца цябе дагнаў чорны шар. Выпусціў свае прагавітыя страшныя рукі. Ты не плакаў, не маліў. Адно кінуў мне на развітанне:

— Я памыліўся ў табе. Думаў, што ты даеш майстэрства. А ты даў толькі пакаранне за мой выбар. Ты нават горшы за мяне.

Горшы. Я ўпэўніўся ў гэтым, слухаючы бясконцы плач твайго ценю. З’яўляешся ты на заходзе сонца, ляціш па-над цёмнымі ляснымі шатамі. Крадзешся звярынымі сцежкамі, дзе не з’явіцца чалавечаму следу. Кажаш, што хочаш мяне знайсці. Кажаш, што хочаш мяне забіць. Я смяюся табе ў адказ, кажу, каб лепей шукаў, бо я да цябе бліжэй, чым здаецца. Адзіны ва ўсім свеце, хто цябе ўчуе. Хто гаворыць з табой, зноў і зноў паўтараючы, што кожны выбар мае адкупленне. А ты гнеўна крычыш, каб не казаў табе ні пра выбар, ні пра адкупленне. Іх няма для мяне, і чаму ж тады нешта такое павінна быць для цябе. Смяюся зноў і зноў не згаджаюся. Ты ж не разумееш нічога.

— Бом, бом, бом! А ці ты на мяне забыўся?

— На цябе забудзешся, пявун! Не дасі ні імгнення спакою.

— І не падумаю! Не будзе спакою табе!

— Я і не спадзяваўся. Ведаеш, пра што я падумаў? Мы абодва супыніліся ў чаканні на самай літасцівай зямлі. Дзе б яшчэ такое ўчынілася? Дзе б яшчэ ўсё так учынілася?

Гэта той княжы курган, які яшчэ не зусім забыты. Пазбавілася памяць самага цяжкага — імя таго волата, але не знікла яго апошняя дзея. Не паўстаў нанова разбураны горад. Ды аніхто не паквапіўся на пакінутае недзе там золата-срэбра. Заносіць яго вецер сухім пяском. Азёрная ж вада ля той паўвыспы, дзе некалі жылі людзі, дагэтуль салёная. Вада ўсё памятае. І зямля памятае. Там агортваюцца тужлівымі ценямі промні вечаровага сонца. Там не пяюць птушкі. Не славяць жыццё. Ды не паглынуць вада з зямлёю зарослы лесам курган, дзе спачывае злавесны. Які хацеў багаццяў. Які ўсё пакінуў. Хіба гэта не літасць? Не прабачэнне? Я ведаю, у цябе ёсць што сказаць пра гэта, звонкагалосы. Можа, некалі і скажаш.

— А ведаеш, у чым я ўпэўніўся, бом, бом, бом? Што і ў табе б’ецца жывое сэрца. Яшчэ мацней, чым ува мне.

— Не смяшы мяне, звонкі. Гэта нават не смешна. Ты ж сам казаў.

— Бом, бом, бом! Казаў, што ты аніколі не паспагадаеш. Казаў. Але і вяшчунныя званы памыляюцца.

— Не веру табе!

Падняўся зарослы лесам курган, а ты яшчэ доўга адчайна трызніў. Вінаваціў мяне, наракаў на белы свет. І праўда была ў тваіх словах-скаргах. А я хутка пайшоў-павандраваў далей. Множыць роспач, дадаваць слёзы да слёз. Я заўсёды хадзіў з людскім гневам, з цёмнымі наваламі. А ты заўсёды гучаў у сэрцах песняроў, заставаўся ў іхніх жывых словах. Мы сустрэліся зноў хутчэй, чым можа здацца. І тады я цябе зразумеў.

— Бом, бом, бом! Ты заўсёды разумеў мудрых. Памятаеш мудрага?

— Не забыў. Але не ён, князь, падаўся мне такім.

Мудрэйшым за князя быў і шчыры, і просты.

Мусіў і служыць, і бараніць. Ісці першым пакручастымі шляхамі. Але заўсёды вяртаўся да сваёй зямлі, самай блізкай, самай важнай. Не шанаваў свайго ўладара, хоць быў адданым яму. Што і казаць, я раней нячаста бачыў такое. «Чаму ж тады верна служыш?» — пранік у чалавечыя думкі. І прызнаўся не мне, а сабе: «Не яму служу, свайму краю». Магло быць і горай. Я ж не забываў пра таго, злавеснага. Цяжка мне забыць.

А небяспечнае чакае нас усіх бліжэй, чым здаецца. Хадзілі чорнымі наваламі адданыя князю, многія не вярталіся. Тыя, хто здабываў перамогу, станавіліся гордымі і няўважлівымі. Але і на сваёй зямлі можа адбыцца страта. Пра гэта пыхлівыя забываюць так часта. Уганараваным быў і мудры ўладар. Іхнімі перамогамі, іхняй самаўпэўненасцю. І што з таго, як годна трымаў тураўскі пасад? Здарыцца ж такое, што на паляванні застаўся без анікога. І тады да яго, тураўскага, выйшаў вялізны раз’юшаны тур.

Не выйшаў, напаў. Не пабачыў у чалавеку сваёй іскрынкі. Але была тая маленькая ў простым, адданым. Бо зразумеў адразу, што трэба ўчыніць.

— Бом, бом, бом! Не бараніў, заступіў. Проста стаў перад турам, які ад таго і не схацеў біцца. Хутка знік без следу ў непраходных лясных нетрах. Мне спадабалася гэта.

— І мне спадабалася гэта. Вось чаму той просты, мудры, хутчэй твой, чымсьці мой.

— Наш. Ён наш, бом-бом!

— Няхай будзе нашым.

— Пярэчыш мне?

— Цяжка з табою, гаваркі, спрачацца.

Таму спрачацца не буду. У тую часіну моцна здзівіўся мудры князь, раней не бачыўшы такога. Спытаў пра ўзнагароду, але найбольш хацеў паказаць сваю вучонасць. Маўляў, паглядзі, колькі золата маю, толькі жыццё даражэй за ўсё, дык бяры, сколькі зможаш падняць. Не ўразіўся княжай вучонасці просты. Не паквапіўся на здабытае ў цёмных навалах золата. Ды і ліслівіць не схацеў.

— Не, зусім не схацеў. Не ўмеў ён таго.

Не жадаў таго. Памятаю, як весела разляцеліся бліскучыя грошы, быццам непатрэбная драбяза. Гнеўна ўскінуўся ўладарны, але запыніў яго просты сваім словам. Пачуўшы яго, сумеўся князь, бо дзе ж яму ды знайсці вечнае багацце. Лёгка знікае яно, хуткаплыннае, і ў самых багатых княжых сховах не так і доўга шукаць дна. А ён, просты, не сумняваўся. Быў і цвёрдым, і пэўным. І слухаў яго ўладны, прагавіта думаючы пра незлічоныя скарбы, схаваныя глыбока-глыбока. Прадчуваў бязмежную радасць валодання ўсім гэтым.

— Не завалодаў надзвычайным скарбам. Бом, бом, бом!

— Не кожны здолее такі скарб адшукаць. Утрымаць. Спазнаць.

— Не кожны скарб можна ў скрынях жалезных схаваць. Гэта я зразумеў яшчэ тады, як падаваў голас са званіцы.

І я зразумеў гэта даўно. А скарб той чарадзейны. Не ў кожныя рукі і дасца. Ды ведаў мудры князь, што ўсялякай справе свой чалавек патрэбны А хто ж найлепей такое ўчыніць, як не сэрцам чысты, душой просты? Не думаў сам, звыкнуўшы загадваць, што нехта на княжую волю не зважыць, што не збаіцца пагроз. Маўляў, не служыў бы табе, ясны княжа, каб ведаў, што падзяка твая ды адзавецца пагрозным загадам.

— Пагрозным загадам знайсці чарадзейны калодзеж, у якім першае дно ды медна-мядзянае, другое ж срэбна-срэбранае, а трэцяе залатое. Тры дны, бом-бом-бом! І з кожнага ўхапіць.

О, той пагрозны загад. Прыгадай, просты, людскую показку. Зрабіў той калодзеж сам Тур, які горад заснаваў, чары моцна ведаў, ды схаваў таемным словам у цёмнай лясной глушэчы. З тых пракавечных часоў вартуе Тураў калодзеж звярыная лютасць, не дазваляе наблізіцца анікому. Можа быць, на ловах тых выпадкам наблізіўся да чарадзейнай сховы, дык і перастрэў мяне раз’ятраны, мабыць, самім Турам закляты. Ой, не так сабе ты, шчыры, апынуўся паміж намі. Ведаеш, хаваеш. Лепей схову тую ды па-добраму пакажы. А то, бач, разгаварыўся пра вечныя скарбы.

— Паказаў князю чарадзейнай сховы шчыры, а просты.

— Не мог не паказаць. Але застаўся верным сваёй зямлі.

Быў і застанецца. Ляціць з верасовым шэптам яго чалавечая радасць па-над зямлёю, па-над светам. Што ёй гняўлівая княская воля. Цэлую вечнасць быць той радасці, не знікнуць, не мінуцца. Знайшоў чалавеча найвялікшы скарб, і аніхто таго скарбу ў яго не адбярэ, не адніме. І няхай сабе няўцямна чакае князь. І з чаго толькі яго празвалі мудрым?

— Глянь, княжа, вось яно, вечнае багацце. Ніхто яго не скрадзе. Ніхто не прап’е, не прагуляе.

А я трымаю, яго, простага, за руку. Гляджу ва ўсе вочы на бяскрайні абшар палёў і зубчатых лясоў, якія просяць назаўжды з імі застацца. Мяккая, лёгкая зямля пад нагамі. І ведаю, пэўна ж, толькі я адзін, што калісьці тут пралілася злая чорная кроў. Некалі прыйшлі многія, з раскосымі вачамі, з жорсткімі сэрцамі. Здабывалі палоннікаў, множылі попел, пакідалі смерць.

Я так узлаваўся на іх за гэта. Яны засталіся тут назаўсёды. Ніколі не дараваў пажадным. А цяпер проста бачаны-перабачаны мною абшар. І табе, просты, наканаваны.

— Добра князю адказаў, добра людзей павесяліў! А як большага багацця-скарбу не просіш, то атрымай сабе гэты, вечны. Міласцю сваёй княскай дарую!

І загадаў князь закапаць простага ды дзёрзкага ў дол. Ды насыпаць кур­ган на цвёрды напамін ды навуку. Любіў вучонасць, не быў бы мудрым. Мабыць, спадзяваўся, што ходзіць мудрасць там, дзе адкрываюць сваю пашчу пагарда і помста. Хацеў слабыя чалавечыя сэрцы заваяваць. Каб аніхто болей не пасмеў сказаць нязгоднага слова.