Лаьмнашкахь ткъес - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

къамел, тахана Лохвицкийс ша араваккхар а. Ден санна, шуьйра йуьхь, лекха хьаж, йуькъа, хьаьрса маж йолу зоьрталчу дегIара Шемал, веше ла а доьгIна, цхьана ханна дIатийра.

– ДIагIо, Дада, – элира цо, шен шуьйра накха совсош, доккха са а даьккхина. – Хьайна ца карийна аьр ахь. Вайша бохург дийр ма дац цо.

– Ахь хIун до ткъа?

– Со деца ца Iийча валац. Да – дa мa ву.

– Ткъа со?

– Хьо жима ву. Ахь доггах гIуллакхдахь, инарло къинхетам бан а мега.

– Дений, вешиний дуьхьал лиэта вохуьйту ахь со?

– Тхойша воцчохь, кхечахьа летар хьо. ДІaгIo, Дада. Ша декъаза баьлла кхаж бу вайшиннен, дуьнен чу ваьлчахьана. ХIара кIант ас Гуьржех вуьгур ву. Вайн хьеший болчу. Хьо маьрша висахь, мацца а цкъа хIара цIа валор ахь.

– Со-м гIур вац! – эккхийтира Мовсара.

Урх хьайина, говран чоже кIажаш таIийра Шемала. Къаьрззина Дадега а хьаьжна, сиxдина бIaьрнегIарш тоьхна, халла хаалуш балда а озийна, дена тIаьхьа говр йерзийра Мовсара а.

ПаргIатчу болaрахь и шиъ лома хьалаволавелча, цхьана масех минотехь цаьршинна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, корта хьовзош, лохха ша-шега вист а хилла, сацамболлуш царна тIаьхьаволавелира Дада.

Орга гIергIара. Даккхийчу чхераш тIехула кхийсалуш, йуккъехула хьийзаш. Дарц дeтташ, чопаш туьйсуш.

4

Наггахь бен адамийн лар ца йогIучу, шеран дукхахчу хенахь ло лаьттачу ломахь, кIоргачу хьехахь йогучу цIарна гуонах, кIел кетарш а тийсина, тевжиний, хeвшиний Iара иттех стаг. Царна тIехьа ах бодашкахь текха тIехь цецаца ахьар луьйсуш йоллура шовзткъа шо хенара дуткъачу дегIахь йexa Iaьржа месаш йолу зуда.

Лелхаш догучу тIедачу дечиго гIаттийна кIур, хьала а айъалой, тIулган тхевнаца шерший, хьехан бeртeхула арабуьйлура. Генара хьаьжча, ган йиш йацара иза. ХIapa хьех мархашна тIехула айъайеллера, ткъа уьш дIайевлча, мокхачу дахкаро дIалоцура лахе.

ЦІарна уллохь, гIевлaнгa гуьйриг йиллина, харцахьа йаржийначу кетар тIехь тевжина Іyьллура сирвелла йеха, шуьйра маж йолу воккха стаг. Аьрру пхьарс тишачу кIадинан къорзачу асанца бихкина бара цуьнан. Ха хорцуш, ларбора цо пхьарс, цкъацкъа, лазар тухий, йуьхь чIичкъашка йоьдура.

Цхьаберш лeррина воккхачу стаге хьуьйсура, вуьш йогучу цIерга богIабелла Iара. Нахана ца хаалора цкъацкъа бIаьргаш чу хьийза кIур а. Воккхачу стага цхьа хабар дуьйцура царна.

– БойсагIар йийсаре лецира. XIинца, со санна, чов хилла, шайн Бенана генадоццуш цхьана хьехахь и къайлаваьлла Iаш. Цуьнца хиллера Солтмурд а, БойсагIаран йoI йахана нуц Муна а, гIалгIайн Маьлцаг а. Солтмурд а, Муна а кIелхьарваьллера, бисинарш дIалецнера. БойсагIар ша вуьшта а ах-стаг ма вара. ТІaмехь цхьа бIаьрг, цхьа пхьарс, цхьа ност а йаьккхина. ТІаккха Іeдална тIевахара сой, Атабий. Масех чов хилла Атаби – хьалха, со – жимма тIаьхьа. Тхойша тIе ца веача, йарташ хIаллакйора эскарша. Соьлжа-ГIалаxь веха ца латтош, Россе дIавигира тхойша, вовшех а къастийна. Со – Моленск олучу йоккхачу шахьара, ткъа Атаби – кхин а дIа гена. БойсагIар ирхъоьллира Хаси-Юьртахь…

…1860–1861-чу шерийн гIаттам хьаьшча, шайн лаамехь Іедалан каравеана Атаби а, Iумма а маьршачу ссылке хьажийра: Атаби – Псковски губернерчу Порхове, Iумма – Смоленски губерне. Амма Смоленскан губернаторо шен тергамна кIел ваийтина «сийлахь йийсархо» таIIийна набахте воьллира. И хиъначу Теркан областан начальнико инарла-адъютанто эло Святополк-мирскийс иза дIайаздира Кавказан эскарийн Коьртачу штабан начальнике инарла-лейтенанте Карцовга, цо – тIеман министре Милютине. ТІaьхьарчо цу хьокъexь сихха дIахаийтира императоре Александр ІІ-че. Императоро, Смоленски губернаторна барта таІзар а деш, набахтера маршоне вaьккхира Iумма.

Амма маршонeхь а гIуллакхаш дика дацара Iуммин. Iедало схьахоьцу ахча кхачанна а ца тоьура. ЦІера дIавуьгуш тIехь хилла бедарш а, йоьхна, тIелхигйевллера. Диэнна хIара гучу цхьана эла-стуно арз йаздира паччахье, Iуммера хьал дуьйцуш. Іуммина гIоьнна цхьанаметта итт туьма ло аьлла, оцу кехата тIе резолюци а йазйина, Смоленске йухадаийтира паччахьо.

Кхин а доьхна хьал хIоьттинера Порховехь волчу Атабига. ХІaра кхаба пачхьалкхан казнас баттахь схьахоьцург ткъе итт сом дара. Кхойтта сом – xІокхунна дуучунна-молучунна, вуьрхIитта сом – хIара чохь Iачу хIусаман дена. Шен кара кхочу кхойтта сом кхачанна а ца тоьура Атабина. ТІера бедарш, эттIа, дIайевллера. Чевнаш а йара йерзаза, йа царна дарбанаш лело лор а вацара. Атаби а ца Iийнера тийна. Цунна тIехдика Іаьрбийн мотт-йоза а хаьара. Цо кехат йаздира паччахье. Ахь ша, даош-малош, вусто а, хазаниг тIедухуш, кечван а ца валийний хаьа шена, йаздора цо. Цкъа а шен дегIана там цa лeхнера ша къона волуш а. Йерриг къона хан хьуьжapexь, тIаккха тIейогIург тIамехь дIайаханера шен. Дахаро Iамийнера ша кIеззигчух а тоам бан. Кхузахь шена ло кхача тоьу шена. ЭттIа бедарш мехаца тIеттIа а ийзош, дегI хьулдеш Ia шa. Кхин кечвалар а ца оьшу шена. Амма шена тIе дукха адам догIу. Хьан элий, инарлаш, кхечу пачхьалкхера нах а. Леррина аxь, лаьцна, йийcape a вaлийнa, кхуза охьахаийча, ша цхьа гIараваьлла къонах ву моьттуш, шега хьовса. Царна ша гIийла, беркъа гича, цара хьуна бехкбилларна кхоьру ша. Хьайна дукха зиэн ца хилахь, шена духарна жимма харж йахьара аxь аьлла.

Дукха хан йаллале, Александр ІІ-чун омрица итт туьма ахча делира Атабина a. Итт туьмано духар нисдира Атабина, амма могашалла йара дено-дено оьшуш. Къаналла а ца Iара шениг дитина. Атабис йуха а кехат йаздира паччахье. Ша, мел ваьхча а, дукха вехар вацара, йаздора Атабис, къеначу шена атта дац доьзалх а, даймахках а ваьлла, цабевзачу махкахь кхечу къома йуккъехь хан йаккха. Чевнаш а ца йирзина шен, уьш дено-дено кIаргло. Кхузарчу къоме бийца церан мотт а хаац. Доцца аьлча, шен Iожалла гена йац, ша вала герга ву. Даймахка верзавар а ца доьху ша. Амма, Iожаллина охьавижча, шеца цхьана динeхь болчу нахана йукъахь хила лаьара шена, нагахь тарлахь, бусалба нах бехачу вахийтахьара ахь ша бохуш, йаздора цо.

Йаздина кеxат Петербурге дIакхачо стаг нисваларе хьоьжуш Атаби Iаш, цуьнан ирсана, иза волчу веара Малхбалехьара схьа столице воьду штабс-капитан Рылеев. Иза цецвелира воккхачу стагерчу ирчачу хьолах. Эпсар доглозуш гонахъхьаьвзича, Атабис хала а, атта а кхетийра иза шена луучуx. Шен кеxат паччахьна тIедахьар а дийхира.

Ша Петербурге кхaьчча, дерриг а дитина, Атабин гIуллакх нисдан гIоьртира Рылеев. Шен цIарах паччахье дехар йаздира цо, Атабин хьал дуьйцуш.

Дукха хан йалале Петербурге дIавигира Атаби. Инарлина Милютинна хаьара Атаби Шемалан гIарабевллачу наибех цхьаъ хилар а, хезнера, Iилманций, Iаьрбин мотт хаарций иза шел лакхахь хиларна, имам цунах озалуш вара бохуш. Цуьнан хаарш таллар тIедиллира цо Петербурган университетехь малхбален меттанаш хьоьхучу арабистнa-гIeзaлoчунна. Цо чІaгIдира, шена бевзачу моллaнaшна йукъахь Атаби лакхара Iилма долуш, Iаьрбийн мотт дика хууш стаг ву аьлла. ТIаьххьара а йаздора цо, империна чуьрачу бусалба нахана лерина Атабин куьйгаллица цхьа газета арахеца долийча, Iедална пайдexь хир дара аьлла.

Амма и газета ара